O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

. Jahon 
tajribasining tahlili ijtimoiy himoyaning asosiy to‗rt instituti 
mavjudligini ko‗rsatadi.: 
1.
Mehnat qobiliyati, ish joyi, daromad manbasi yo‗qligi sababli o‗zini 
moddiy jihatdan ta'minlay olmaydigan shaxslarga ijtimoiy yordam. Ijtimoiy 
yordam qoida bo‗yicha oldingi daromad miqdori yoki aholining o‗rtacha yashash 
darajasiga bog‗liq bo‗lmaydi. 
Ijtimoiy himoyaning mazkur institutining xususiyati – aholi guruhlariga 
ijtimoiy yordam ko‗rsatish bo‗yicha davlatning shartnomadan tashqari ijtimoiy 
munosabatlaridir. Qoidaga ko‗ra mazkur tizimdagi to‗lovlar muhtojlikni 
tekshirgandan so‗ng mavjud daromadga qo‗shimcha shakl sifatida qabul qilinadi, 
bosh asos- minimal hayotiy ehtiyojlarni qondirish uchun mablag‗larning yo‗qligi 
yoki yetishmasligidir. Ijtimoiy yordamning moliyaviy 
manbalari davlat yoki 
mahalliy byudjet, xayriya fondlari mablag‗lari bo‗ladi.
13
Лебедев О. Т., Язвенко С. А. Аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш. – СПб., 1999. – С. 91–92.

---

62 
Majburiy ijtimoiy sug‗urtalash shaklida amalga oshiriladigan davlat ijtimoiy 
va pensiya ta'minoti iqtisodiy faol aholini daromadni yo‗qotish yoki mehnat 
qobiliyatini (shu jumladan pensiya yoshiga yetish) va ish joyini yo‗qotish 
xavfidan ijtimoiy himoya qilish instituti sanaladi. Moliyaviy manbalari ish 
beruvchilar va jismoniy shaxslar (xodimlar) badallari hamda alohida toifa uchun 
davlat byudjeti mablag‗lari sanaladi.
Ijtimoiy sug‗urtalash bo‗yicha pensiya va nafaqalar mazkur tizimni 
moliyalashtirishda sug‗urtalangan shaxs va ish beruvchi ishtirokiga asoslanib, 
sug‗urtalanganlik huquqi bo‗yicha taqdim etiladi.
Tizimdagi 
ijtimoiy-huquqiy 
munosabatlarni 
belgilovchi 
xususiyati 
yo‗qotilgan daromadni o‗rnini egallash sanalib, pensiya va nafaqalar miqdori 
oldingi ish haqi va badallarga bog‗liq bo‗lib, bu tizim muhtojlikni aniqlashdan 
mustaqil ravishda ish olib boradi. 
Fuqarolarning alohida toifalari uchun (harbiy xizmatchilar, ichki ishlar 
organlari xodimlari va xodimlarning boshqa toifalari) ijtimoiy va pensiya ta'minoti 
sug‗urtalash tamoyillariga asoslangan holda amalga oshiriladi, ammo bu holatda 
sug‗urtalovchi va o‗zini sug‗urtalaydigan shaxs davlat bo‗ladi.
3. Ixtiyoriy qo‗shimcha (kasbiy) sug‗urtalash uzoq muddatli jamoa 
kelishuvlari asosida alohida tarmoq yoki kompaniyalar doirasida amalga oshiriladi. 
So‗nggi o‗n yillikda Markaziy, Sharqiy yevropa mamlakatlari va MDH da 
nodavlat pensiya fondlari keng qo‗llanila boshlandi. 
4. Fuqaroni ixtiyoriy shaxsiy sug‗urtalash shartnoma asosida tashkil qilinib, 
uning doirasi va ma'lum vaqt davomida amalda bo‗lishi, sug‗urta xatarlarining 
mavjud turlari, sug‗urtalangan shaxsning moliyaviy imkoniyatlari belgilanadi. 
Bazaviy va aniqlovchi ( moliyalashtirish hajmi, qamrab olish ko‗lami va 
ijtimoiy ishning turli shakllari) majburiy ijtimoiy sug‗urtalash instituti bo‗lib, 
rivojlangan mamlakatlarda aholini ijtimoiy himoya qilish va aholiga ijtimoiy 
yordam ko‗rsatish institutlariga sarflanadigan mablag‗ 60% gacha, ijtimoiy 
himoyaga yo‗naltiriladigan mablag‗lar jami mablag‗larning 20-30% ini tashkil 
etadi.

---

63 
Ijtimoiy himoya tizimini tashkil qilishning jahon tajribasi tahlilidan kelib 
chiqib, ijtimoiy himoyaning umumiy tamoyillariga quyidagilar kiradi
: 
•
Aholiga qulay sharoitlarni ta'minlashda davlat va jamiyatning ijtimoiy 
javobgarligi
•
Jamiyatning barcha qatlamlari; 
•
Zarur hollarda tibbiy va ijtimoiy yordamni ta'minlash; 
•
Ijtimoiy va kasb xatarlaridan ishlovchilarni himoya qilishning 
umumiy xususiyati; 
•
Jamiyatning 
barcha 
qismiga 
ijtimoiy 
himoyani qo‗llashni 
kengaytirish. 
Yuqorida keltirilgan tamoyillardan kelib chiqib, zamonaviy jahon 
amaliyotida quyidagilar ishlab chiqilgan: 
•
Aholini ijtimoiy himoya qilish tizimini rivojlantirishning asosiy 
yo‗nalishlari: 
•
Bir-birini o‗rnini bosuvchi yuqori darajada manzilli yo‗naltirilgan yagona 
naqaqalarni kiritish
•
Aholining muhtoj qatlamlariga katta bo‗lmagan miqdordagi nafaqalar; 
•
Ijtimoiy himoyaga muhtoj aholi qatlamlarini belgilash talablarini 
kuchaytirish, ularning muhtojlik darajasini tekshirish; 
•
Ijtimoiy soha (sog‗liqni saqlash, ta'lim, uy-joy kommunal xo‗jaligi) 
yetakchi tarmoqlarida umumiy sektorni rivojlantirish, bu sohani moliyalashtirishda 
qatnashish mehanizmini kengaytirish; 
•
Markaziy va mahalliy byudjetlar o‗rtasida ijtimoiy himoya qilish tizimi 
tarkibi bo‗yicha moliyaviy vazifalarni qayta taqsimlash ; 
•
Ijtimoiy soha tarmoqlarida xususiy shakldagi xo‗jalik va notijorat 
tashkilotlarni rivojlantirish; 
•
Ijtimoiy sohani dasturiy moliyalashtirishga o‗tish, moliyaviy 
mablag‗larni sarflashda ijtimoiy me'arlar va jamoat nazoratidan foydalanish; 
•
Ijtimoiy buyurtmalarni shakllantirish va uni bajarishga xo‗jalik yurituvchi 
sub'ektlarni jalb qilish. 

---

64 
4. O‗zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlarning eng boshida qo‗yilgan 
strategik maqsad- aholining asosiy hayotiy ehtiyojlarini qondirishni ta'minlaydigan 
jamiyatda qulay ijtimoiy muhit va sharoitni yaratishdir. Hukumat tomonidan 
amalga oshirilayotgan choralarning barcha mantig‗i va bosqichlari aynan shu 
maqsadga erishishga yo‗naltirilgan.
Iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichi 1994-yilgacha bo‗lib, iqtisodiy 
pasayish sharoitida davlat ijtimoiy siyosati aholining hayot darajasi va 
daromadlarini tushib ketishiga yo‗l qo‗ymaslikdan iborat bo‗ldi. 
Ikkinchi bosqich (1995-1997 yy.), mamlakatning iqtisodiy barqarorlikka 
erishishi va iqtisodiy pasayishdan chiqish davri bo‗lib, bunda davlat ijtimoiy 
siyosatining maqsadi daromadlarni barqarorlashtirish, yangi ish o‗rinlarini 
yaratish, aholini manzilli ijtimoiy himoya qilishni oshirish bo‗ldi. Bu bosqichda 
aholining hayot darajasini oshirishning muhim iqtisodiy mexanizmlari va asoslari 
ishlab chiqildi.
Barqaror iqtisodiy o‗sishga erishilgan bugungi bosqichda ijtimoiy 
siyosatning maqsadi daromadlarni uzluksiz oshirish, aholi bandligini oshirish va 
ijtimoiy himoyaning samaradorligini yuksaltirish asosida hayot darajasi va 
farovonligini o‗stirish uchun sharoit yaratishdir.
Aholini ijtimoiy qo‗llab-quvvatlash tizimi o‗zida aholining ijtimoiy kam 
ta'minlangan qatlamini hayot darajasini oshirishga yo‗naltirilgan, shuningdek 
davlat hokimiyati, boshqaruv organlari, jamoat tashkilotlari, ixtisoslashtirilgan 
muassasalar, ish beruvchilar va jismoniy shaxslarning alohida e'tiborini talab 
qiluvchi aholi toifalariga yo‗naltirilgan tadbirlar majmuasini o‗z ichiga oladi. Bu 
tadbirlar ijtimoiy va tibbiy-ijtimoiy yordam, ijtimoiy xizmat ko‗rsatish, mehnat, 
kasbiy sog‗lomlashtirish, aholining alohida toifalariga imtiyozlar taqdim etish va 
boshqalardan iborat.
O‗zbekiston Respublikasida aholini ijtimoiy-qo‗llab-quvvatlash tizimi 
birinchi navbatda ijtimoiy himoyaga muhtoj aholi qatlamlarining farovonlik 
darajasini oshirishga yo‗naltirilgan, ularga quyidagilar kiradi : 

---

65 
•
Nogironlik sababidan qat'iy nazar qonunchilikka muvofiq nogironlik 
guruhi belgilangan shaxslar, shuningdek 18 yoshga to‗lmagan nogiron bolalar; 
•
Texnogen va tabiiy ofatlar, tartibsizliklar, shuningdek harbiy va 
millatlararo nizolar natijasida shikastlangan shaxslar; 
•
Yolg‗iz keksalar 65 yoshga to‗lgan (erkaklar) va 60 yoshga to‗lgan 
(ayollar), yoshga doir pensiya tayinlash uchun zarur bo‗lgan ish stajiga ega 
bo‗lmagan va boshqa shaxslar tomonidan moddiy ko‗makka ega bo‗lmagan 
shaxslar, shuningdek doimiy parvarishga muhtoj yolg‗iz keksalar ; 
•
Fuqarolarning o‗zini-o‗zi boshqarish organlari tomonidan belgilangan 
darajadan kam daromadga ega kam ta'minlangan oilalar va alohida shaxslar; 
•
Kam ta'minlangan ko‗p bolali oilalar; 
•
yetim va ota-ona g‗amxo‗rligisiz qolgan bolalar; 
•
Ijtimoiy ahamiyatli kasallikka chalingan shaxslar
•
Ikki yoshgacha bo‗lgan bolalarni tarbiyalashda mashg‗ul bo‗lgan kam 
ta'minlangan oilalardagi onalar yoki u yo‗q bo‗lganda o‗rnini bosuvchi shaxslar; 
•
Boquvchisini yo‗qotgan oilalar, voyaga yetmagan bolalarni tarbiyalovchi 
bevalar; 
•
Ishsiz sifatida rasmiy ro‗yxatdan o‗tgan shaxslar. 
Aholining ko‗rsatib o‗tilgan toifalaridan tashqari ijtimoiy yordam davlat va 
jamiyat tomonidan yuqori e'tiborni talab qiluvchi alohida shaxslarga, shu jumladan 
bolalar, yosh oilalar, urush faxriylari va fuqarolarning bir qator boshqa toifalariga 
ko‗rsatiladi.