O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti transport vositalarining tuzilishi va nazariyasi fani bo’yicha

4. Tormoz yo’li va vaqti, umumiy to’xtash vaqti va yo’li.
Tormozlanish vaqti, yo’li va grafigi. Avtomobilning tormozlanish sifatini
belgilovchi asosiy o’lchamlarga tormozlashda avtomobilning sekinlanishi
a
j
(m/s
2
)
tormozlanish vaqti
Т
t
(s) va tormozlanish yo’li S
t
(m) kiradi. Bu ko’rsatkichlarni
nazariy qiymatlarini va amaliy qiymatlarini aniqlash mumkin.

---

192
Tormozlanish vaqti. Avtomobil tormozlanganda uning tezlanishi va tezligi

kamayadi. Bu holatda tezlanish miqdori kamayadi va ishorasi manfiy bo’ladi.
Tezlanish miqdori quyidagicha aniqlanidi:
g
dt
dV
j
Т
a
a
×
-
=
j
, m/s
2
(9.10)
bundan
g
dV
dt
a
Т
×
-
=
j
ni hosil qilamiz. Bu ifodani integrallab tormozlanish vaqtini
hosil qilamiz:
g
V
V
g
dV
t
o
a
V
V
a
Т
o
a
×
-
=
×
=
ò
j
j
(9.11)
bu yerda
-
o
a
V
V ,
avtomobilni boshlang’ich va oxirgi tezligi, m/s;
-
j
shina bilan
yo’l sirti orasidagi tishlashish koeffitsenti,
-
g
erkin tushish tezlanishi, m/s
2
.
Avtomobilni tormozlashda oxirgi tezlik
O
V
o
=
ga teng bo’lgani uchun (9.11)
ifodani quyidagicha yoziladi:
g
V
t
a
Т
×
=
j
, s
(9.12)
Demak avtomobilni tormozlanish vaqti avtomobilning tezligiga to’g’ri
proportsional ravishda o’zgaradi, (9.2-rasm)
9.2-Rasm. Tormozlanish o’lchovlarining o’zgarishi
Tormozlanish yo’li.
Tormoz mexanizmlarini ishga kirishidan boshlab transport vositasi to’la
tozmozlanguncha bosib o’tgan yo’lni tomozlanish yo’li deyiladi.
Ma’lumki,
a
Т
Т
V
dS
dt
=
va
g
dV
dt
a
Т
×
-
=
j
lar teng bo’lgani uchun
g
dV
V
dS
a
a
Т
×
×
-
=
j
hosil bo’ladi.
Bu ifodani integrallab tormozlanish yo’lini hosil qilamiz, ya’ni:
ò
×
×
-
=
×
×
=
o
a
V
V
o
a
a
a
Т
g
V
V
g
dV
V
S
j
j
2
2
2
Agar
O
V
o
=
bo’lsa,
,
2
2
g
V
S
a
Т
×
=
j
ga teng bo’ladi.
(4.11)
Demak, transport vositasining tormozlanish yo’li tezlikning kvadratiga
bog’liq bo’lib, tezlik oshgan sari tormozlanish yo’li tez ortadi. (9.2-rasm)

---

193
Nazariya usulda aniqlangan tormozlanish t vaqti va yo’li S

t
qiymatlari ko’p
omillarni e’tiborga olmaganligi sababli ularning amaldagi haqiqiy qiymatlari 20-60
foizdan ko’p bo’ladi. SHu sababli tengliklarni bir-biri bilan bog’lash maqsadida
ularni tormozlanishni unumli koeffitsentiga ko’paytiriladi va tengliklar quyidagi
ko’rinishiga ega bo’ladi:
g
V
K
t
a
э
T
×
×
=
j
, s
g
V
K
S
a
э
Т
×
×
×
=
j
2
2
, m
(4.12)
bu yerda
-
э
K
tormozlanishning unumli koeffitsenti.
Tormozlanish vaqti va tormozlanish yo’li amalda bir necha uchastkalardan
iborat bo’lib har bir uchastkada alohida ish jarayonlari bajariladi (9.3-rasm)
9.3-rasm. Avtomobilning tormozlanish grafigi
Tormozlanish vaqti va yo’li haydovchining mahorati, tormoz mexanizmi va
yuritmasining turi va holati hamda yo’l sirtining turiga bog’liq.
Tormozlanish vaqtiga qo’yidagilar kiradi:
Haydovchining reaktsiyasi;
Tormoz boshqarmasining ishlash vaqti.
Sekinlashning o’sish vaqti;
To’la tormozlanish vaqti;
Sekinlanishning pasayish davri.
Haydovchining reaktsiyasi
1
t
uchun ketgan vaqtda haydovchi tormozlash
to’g’risidagi signal oladi, signalni tahlil qiladi va tormozlash uchun tayyorgarlik
ko’radi. Bu vaqt haydovchining maxoratiga va psixologik holatiga bog’liq bo’ladi
0,6-1,0 sekundga teng.
Tormoz boshqarmasining ishlash vaqti
2
t
uchun ketgan vaqtda asosan
tormoz pedalining salt yo’li tanlanadi va yuritma va mexanizm yordamida
tormozni ishga tushiriladi.
Bu vaqtning miqdori yuritmaning turiga (mexanik, havoli, gidravlik) bog’liq
bo’lib, gidravlik yuritma uchun t
2
= 0,03-0,05 s va havoli yuritma bo’lsa t
2
=0,2-0,4
s ga tengdir.
Sekinlanishning o’sish vaqti t
3
tormozlarning ishga tushishidan boshlab eng
katta sekinlanish erishilguncha davom etib, gidravlik tormoz uchun t
3
=0,15-0,2 s,
havoli tormoz bo’lsa t
3
=1 c atrofida bo’ladi.
To’la tormozlanish vaqti t
4
eng katta sekinlanishdan boshlab avtomobilning
tezligi kerakli miqdorga kamaytirilguncha davom etadi. Bu vaqt avtomobilni
boshlang’ich tezligi V
a
ga va tishlashish koeffitsenti
j
ga bog’liq bo’lib qiymati

---

194
quyidagicha aniqlanadi:

j
×
=
g
V
t
a
4
, s
(4.13)
Bu qiymat gidravlik tormoz uchun t
4
=0,2-0,3 s; havoli tormoz uchun t
4
=1,5-
2,0 s ga tengdir.
Sekinlanishning pasayish vaqti t
5
=0,2-1,8 s bo’lib, havoli tormozlarda bu
vaqt ko’p bo’ladi.
Umumiy tormoz vaqti quyidagicha aniqlanadi:
5
4
3
2
1
t
t
t
t
t
t
T
+
+
+
+
=
(4.14)
Bu vaqtlar avtomobilning tormozlanish grafigi 4.3-rasmda ko’rsatilgan.
Tormozlanish yo’li
T
S
ko’rsatilgan vaqtlar ichida bosib o’tilgan yo’llarning
yig’indisiga teng, ya’ni:
)
(
3
2
1
t
t
t
V
S
a
T
+
+
×
=
(4.15)
To’la tormozlanish vaqti t
4
ni professor D. P.Velikanov ifodasi bilan
quyidagicha aniqlanadi:
,
2
)
(
2
3
2
1
4
j
×
×
+
+
+
×
=
g
V
K
t
t
t
V
S
a
э
a
(4.16)
bu yerda;
-
э
K
tormozlanishni samarali koeffitsenti bo’lib, yuk avtomobili
va avtobus uchun
4
,
1
...
2
,
1
=
э
K
yengil avtomobil uchun
2
,
1
=
э
K
ga teng bo’ladi.
Tormozlanish yo’li yengil avtomobil uchun S=7,2 m; 2-5 tonnali yuk
avtomobil uchun S
T
=9,2 m va 5 tonnadan yuqori bo’lgan yuk avtomobili va
avtobus uchun S
T
=11,0 m ga teng.