O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti transport vositalarining tuzilishi va nazariyasi fani bo’yicha

5. Tormoz kuchlarini maqbul taqsimlanishi, taqsimlash koeffitsienti.
Avtomobilni tormozlovchi kuchning avtomobil o’qlari o’rtasida
taqsimlanishini aniqlash uchun dvigateli kuch uzatmadan ajratilgan holda
tomozlanayotgan avtomobilga ta’sir qiluvchi kuchlardan foydalanamiz (9.1-rasm,
b) Bu yerda avtomobil g’ildiragining g’ildirashiga qarshilik qiluvchi
i
P  kuch va
avtomobilga ta’sir qiluvchi shamol
w
P
kuchini e’tiborga olinmagan chunki, bu
kuchlar har doim avtomobilni tormozlanishda ishtirok etadi.
Orqa g’ildirakning tayanch
B
nuqtasiga nisbatan momentlar tenglamasini
tuzamiz:
;
O
M
B
=
å
,
1
O
h
P
b
G
L
Z
M
T
a
=
×
-
×
-
×
bundan
L
h
P
b
G
Z
M
T
a
/
)
(
1
×
+
×
=
(9.17)
bu yerda
-
M
h
og’irlik markazi joylashgan nuqtaning balandligi. Oldingi
g’ildirakning tayanch A nuqtasiga nisbatan momentlar tenglamasini tuzamiz:
;
O
M
A
=
å
O
h
P
a
G
L
Z
M
T
a
=
×
+
×
-
×
2
bundan
L
h
P
a
G
Z
M
T
a
/
)
(
2
×
-
×
=
(9.18)
Ifodalardan ko’rinadiki, tormozlash vaqtida oldingi g’ildirakdagi reaktsiya
kuchlari ortadi, orqa g’ildirakdagisi kamayadi.
Ma’lumki, avtomobilni tormozlash kuch
2
1
T
T
T
P
P
P
+
=
ga teng. Avtomobil

---

195
harakatlanmay tinch turganda o’qlardagi tormozlash kuchlari:

;
1
1
G
P
T
×
=
j
va
2
2
G
P
T
×
=
j
ga teng bo’ladi.
(9.19)
Avtomobil harakatlanayotganda esa,
1
1
Z
P
T
×
=
j
va
2
2
Z
P
T
×
=
j
ga teng bo’ladi.
(9.20)
Avtomobilni tormozlashda reaktsiya kuchlari
1
Z
,
2
Z
qayta taqsimlanganligi
uchun tormozlovchi kuchlar
1
T
P
,
2
T
P
ham o’zgaradi.
Avtomobilning oldingi va orqa g’ildiraklardagi tormozlash kuchlarining eng
qulay nisbatlarini aniqlaymiz:
2
1
2
1
/
)
/(
/
,
2
1
Z
Z
Z
Z
P
P
T
T
=
×
×
=
j
j
(9.21)
1
Z
va
2
Z
qiymatlarini o’rniga qo’yamiz:
)
/(
)
(
/
2
1
м
Т
a
м
T
a
T
T
h
P
G
h
P
b
G
P
P
×
-
×
×
+
×
=
j
.
Tormozlanishni jadallashish uchun
j
j
×
=
=
a
T
G
P
P
, N ga teng bo’lishi shart,
qiymatlarni o’rniga qo’ysak qo’ydagi ifoda hosil bo’ladi:
)
/(
)
(
)
/(
)
(
/
2
1
м
м
м
a
a
м
a
a
T
T
h
a
h
b
h
G
a
G
h
G
b
G
P
P
×
-
×
+
=
×
×
-
×
×
×
+
×
=
j
j
j
j
(9.22)
Avtomobil harakatlanmay tinch turgan holatda g’ildiraklardagi reaktsiya
kuchlari
b
G
Z
a
×
=
1
2
va
a
G
Z
a
×
=
1
2
ga teng bo’ladi.
Tormozlanishdagi reaktsiya
1
Z
kuchini harakatlanmay turgandagi reaktsiya
1
1
Z
kuchiga nisbatini oldingi g’ildirakdagi reaktsia kuchining o’zgarish koeffitsent
deb ataladi, ni m
1
bilan belgilanadi va uning qiymati quyidagicha aniqlanadi:
,
/
1
)
/(
)
(
/
1
1
1
1
b
h
b
G
h
P
b
G
Z
Z
m
м
a
м
T
a
×
+
=
×
×
+
×
=
=
j
(9.23)
SHunga o’xshash:
a
h
a
G
h
P
a
G
Z
Z
m
м
a
м
T
/
1
)
/(
)
(
/
1
2
2
2
×
-
=
×
×
-
×
=
=
j
(9.24)
Bu koeffitsentlarning qiymatlari avtomobil tormozlanganda:
m
1
=1,5-2 va m
2
=0,5-0,7 ga teng bo’ladi.
6. Tormozlanish xususiyatiga ekspluatatsiyada ta’sir etuvchi
ekspluatatsion omillar.
Avtomobilning tormoz boshqarmasi yomon ishlasa u avtomobil-yo’l
hodisasiga olib keladi. Ma’lumki, tormozlash jarayoni tormoz barabani va kolodka
qoplagichining bir-biriga ishqalanishi natijasida sodir bo’lganligi sababli ularning
yuzasi siyqalanadi. Bu esa ularning o’rtasidagi tirqishni (bo’shliqni) kattalashtiradi
va qayta sozlashni talab etadi. Bu tirqishning kattalashuvi tormozlash
samaradorligini kamaytiradi.
Gidravlik yuritmali tormozlarda tirqishning o’zgarishi tormoz pedalini
yurish yo’lini oshiradi, natijada yuritmaning ishlash muddati uzayadi. Tormoz
yuritmasida havo yoki suyuqlik bosimining kamayishi uning ishga kirishish vaqti
va tormozlash yo’lini oshiradi. Tormozlash xususiyatining yomonlashuvi tormoz
mexanizmiga moy, suv va iflosliklarning kirib tormoz momentining kamayishiga
olib keladi.

---

196
Tormoz momenti yo’l va shina protektorining holatiga bog’liq bo’ladi.

Yo’lning ustida mikro balandliklar bo’lgani uchun shina u bilan yaxshi tishlashadi,
va
j
ning qiymati ortadi. Yo’l usti va shina protektori siyqalansa tishlashish
koeffitsenti
j
kamayib avtomobilning tormozlash xususiyati yomonlashadi.
Nazorat savollari
1. Avtomobilning tormozlanish jarayonini tushuntiring.
2. Tormozlanishda avtomobilning tezlanishi qanday sodir bo’ladi?
3. Tormozlanish jarayonining o’lchamlarini ayting.
4. Tormozlovchi kuchlar avtomobil ko’priklariga qanday taqsimlanadi.?
5. Ekspluatatsiyada uchraydigan omillar tormozlanish jarayoniga qanday ta’sir
ko’rsatadi?