O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti transport vositalarining tuzilishi va nazariyasi fani bo’yicha

8. Avtomobilni tormozlashda reaktsiya kuchlari:
L
h
P
b
G
Z
M
T
a
/
)
(
1
×
+
×
=
L
h
P
a
G
Z
M
T
a
/
)
(
2
×
-
×
=
bu yerda
-
M
h
og’irlik markazi joylashgan nuqtaning balandligi, m.
R
T
– tormozlash kuchi, N.
a, v –og’irlik markazlaring koordinatalari, m
L – avtomobilning bazasi, m
Avtomobilning og’irlik markazidan orqa g’ildirak o’qigacha bo’lgan
masofa:
a
G
G
L
a
2
×
=
, m.
Og’irlik markazidan oldingi g’ildiraklar o’qigacha bo’lgan masofa
a
G
G
L
в
1
×
=
, m.
bu yerda
1
G
va
2
G
- old va orqa ko’prikka tushayotgan og’irlik
kuchlari, N.
a
G
- avtomobilning to’la og’irligi, N
9. Avtomobilni tormozlash kuchi:
2
1
T
T
T
P
P
P
+
=
, N
10. Avtomobil harakatlanmay tinch turganda o’qlardagi tormozlash
kuchlari:
1
1
G
P
T
×
=
j
, N
va
2
2
G
P
T
×
=
j
, N
11. Avtomobil harakatlanayotganda:
1
1
Z
P
T
×
=
j
, N
va
2
2
Z
P
T
×
=
j
, N
bu yerda
1
Z
,
2
Z
- avtomobilni tormozlashda reaktsiya kuchlari, N
12.Avtomobil harakatlanmay tinch turgan holatda g’ildiraklardagi
reaktsiya kuchlari:
b
G
Z
a
×
=
1
2
va
a
G
Z
a
×
=
1
2
13. G’ildirakdagi reaktsiya kuchining o’zgarish koeffitsenti:
,
/
1
/
1
1
1
1
b
h
Z
Z
m
м
×
+
=
=
j
a
h
Z
Z
m
м
/
/
1
2
2
2
×
-
=
=
j
Bu koeffitsentlarning qiymatlari avtomobil tormozlanganda:
m
1
=1,5-2 va m
2
=0,5-0,7 oraliqlarda bo’lishi lozim.
8-Amaliy mashg’ulot
Avtomobilni turg’unlik xususiyatini hisoblash.

---

315
Ishdan ko’zlangan maqsad:

-Avtomobilning turg’unligiga ta’sir etuvchi
omillarni o’rganish va masalalar yechish.
Kerakli asboblar:
- CHizg’ich, qalam, rezinka va
kalьkulyator
Mashg’ulotni bajarish tartibi:
Kurs ishi (loyihasi) variant tartibi bo’yicha berilgan avtomobilni
boshlang’ich ma’lumotlarini Qisqa avtomobil ma’lumotnomasi asosida yozib
olamiz.
1. Avtomobilning old va orqa o’qi bo’yicha ag’darilishi:
Avtombilning old va orqa o’qlari bo’yicha ag’darilish burchaklarini
aniqlash.
1. Avtomobilning orqa o’qi bo’yicha ag’darilish burchagini aniqlash. (8.1.a-
rasm)
8.1- rasm, a-. Qiya yo’lda pastdan yuqoriga tezlanish bilan
harakatlanayotgan avtomobil.
Turg’unlikning yo’qolishi natijasida ketingi g’ildirakning yo’l sirti bilan
ilashgan O
2
tayanch nuqta atrofida P
x
kuch va ag’daruvchi moment ta’sirida
orqaga ag’darilishi mumkin.
Avtomobil ag’darilmasligi uchun O
2
tayanch nuqtaga nisbatan kuchlarning
momentlarini yig’indisi nolga teng bo’lishi lozim, ya’ni:
0
2
=
å
o
M
0
=
×
-
×
h
P
b
P
x
y
(1)
a
cos
×
=
a
y
G
P
(2)
a
sin
×
=
a
x
G
P
(3)
(2) va (3) larni (1) ga qo’yamiz;
0
sin
cos
=
×
×
-
×
×
h
G
b
G
a
a
a
a
bu ifodani soddalashtirsak quyidagi ifoda kelib chiqadi:
h
b
tg
=
a
;
bu yerda: b va h-og’irlik markazining koordinatalari.
Ag’darilish burchagining ruxsat etilgan chegaralangan ag’darilish burchagi,

---

316
engil avtomobillar uchun:

0
45
=
a
ga;
yuk avtomobil va avtobuslar uchun
0
45
35
-
=
a
ga teng bo’ladi.
8.1.b-rasmda qiya yo’lda yuqoridan pastga tezlanish bilan harakatlanayotgan
avtomobil. Avtombil yuqoridan pastga tezlanish bilan harakatlanganda avtomobil
oldi g’ildirakning yo’l sirti bilan ilashgan O
1
tayanch nuqta atrofida P
x
kuch va
ag’daruvchi moment ta’sirida oldinga ag’darilishi mumkin.
R
x
va R
u
kuchlarning momentlarining yig’indisini nolga tengligidan, ya’ni;
0
1
=
å
o
M
(
)
0
sin
cos
'
'
=
×
×
-
-
×
×
h
G
b
L
G
a
a
a
a
bundan
(
)
0
sin
cos
'
'
=
×
=
-
×
h
b
L
a
a
h
a
h
b
L
tg
=
-
=
'
a
;
Ag’darilish burchagining ruxsat etilgan chegaralangan ag’darilish burchagi,
engil avtomobillar uchun:
0
'
60
³
a
ga;
yuk avtomobil va avtobuslar uchun
0
'
60
=
a
ga teng bo’ladi.
Ag’darilish burchaklarini aniqlash uchun oldingi tajriba ishidagi hisoblangan
avtomobilning og’irlik markazini koordinatalari (a, b, h) ni olinadi.
8.1-jadval
Avtomobilning
rusumi
a
b
h
a
a
1
2. YEtakchi g’ildiraklarning shataksiramasdan balandlikka chiqa olish
burchagi:
Avtombilning orqa o’qlari bo’yicha ag’darilish burchaklarini aniqlash.
1. Avtomobilning orqa o’qi bo’yicha ag’darilish burchagini aniqlash. (8.1.a
va 8.2-rasmlar)
8.2-rasm. Qiya yo’lda pastdan yuqoriga tezlanish bilan
harakatlanayotgan avtomobil.
Turg’unlikning yo’qolishi natijasida ketingi g’ildirakning yo’l sirti bilan
ilashgan O
2
tayanch nuqta atrofida P
x
kuch va ag’daruvchi moment ta’sirida
orqaga ag’darilishi mumkin.

---

317
Avtomobil ag’darilmasligi uchun O

2
tayanch nuqtaga nisbatan kuchlarning
momentlarini yig’indisi nolga teng bo’lishi lozim, ya’ni:
0
2
=
å
o
M
0
=
×
-
×
h
P
b
P
x
y
(1)
a
cos
×
=
a
y
G
P
(2)
a
sin
×
=
a
x
G
P
(3)
(2) va (3) larni (1) ga qo’yamiz;
0
sin
cos
=
×
×
-
×
×
h
G
b
G
a
a
a
a
bu ifodani soddalashtirsak quyidagi ifoda kelib chiqadi:
h
b
tg
=
a
;
bu yerda: b va h-og’irlik markazining koordinatalari.
Ag’darilish burchagining ruxsat etilgan chegaralangan ag’darilish burchagi,
yengil avtomobillar uchun:
0
45
=
a
ga;
yuk avtomobil va avtobuslar uchun
0
45
....
35
=
a
ga teng bo’ladi.
Ag’darilish burchaklarini aniqlash uchun oldingi tajriba ishidagi hisoblangan
avtomobilning og’irlik markazini koordinatalari (a, b, h) ni olinadi (8.2-jadval).
8.2-jadval
Avtomobilning
rusumi
a
B
h
a