O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti transport vositalarining tuzilishi va nazariyasi fani bo’yicha

6-Amaliy mashg’ulot
Avtomobilning yonilg’i tejamkorlik xususiyatini hisoblash.
Ishdan ko’zlangan maqsad:
-Avtomobil yonilg’i tejamkorligiga ta’sir
etuvchi omillarni o’rganish va masalar
yechish
Kerakli asboblar:
- CHizg’ich, qalam, rezinka va
kalьkulyator
Mashg’ulotni bajarish tartibi:
Kurs ishi (loyihasi) variant tartibi bo’yicha berilgan avtomobilni
boshlang’ich ma’lumotlarini Qisqa avtomobil ma’lumotnomasi asosida yozib
olamiz.
1. Avtomobilning bir soatda yonilg’ini sarflash miqdori avtomobil

---

310
tezligiga Q

s
=f(V
a
) bog’liq bo’lib, u quyidagicha aniqlanadi:
(
)
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
36
x
a
у
к
ё
x
w
x
f
N
ё
x
N
x
n
x
s
V
N
N
g
K
K
Q
×
×
×
+
×
×
=
h
r
, kg/soat
bu yerda,
r
yo
- yonilg’ining zichligi, kg/l.
- benzin yonilg’isining zichligi, 0,75 kg/l;
- dizel yonilg’isining zichligi, 0,86 kg/l;
u
к.
h
-kuch uzatmaning foydali ish koeffitsienti,
u
к.
h
= ……ga teng;
V
a.x.
-avtomobilning tezligi, m/s.
K
n.x.
-tirsakli valning aylanishlar sonidan foydalanish koeffitsienti
va u quyidagicha aniqlanadi
N
x
x
n
n
n
K
=
.
.
shunga o’xshash qolgan tirsakli valni aylanishlar sonini o’zgarishi bo’yicha
natijalarini 6.1-jadvalga to’ldiriladi
K
N
-dvigatel quvvatidan foydalanish koeffitsienti,
.
.
.
.
.
.
.
.
x
e
x
W
x
f
x
N
N
N
N
K
+
=
bu yerda,
.
.x
f
N
-yo’l qarshiligini yengishga sarflangan quvvat, kVt
N
W.x.
-xavo qarshiligini yengishga sarflangan quvvat, kVt
N
e.x.
- dvigatelning samaradorlik quvvati, kVt (2-amaliy ishi
mashg’ulot 2.1-jadvaldan 9-oraliq bo’yicha olinadi).
.
.x
f
N
-yo’l qarshiligini yengishga sarflangan quvvat quyidagicha aniqlanadi:
1000
.
.
.
.
x
a
f
x
f
V
P
N
×
=
, kVt,
bu yerda V
a
-10 km/s dan 100 km/s oraliqdagi qiymatlarini m/s da olinadi va
shunga o’xshash qolgan qiymatlarni o’zgarishi bo’yicha natijalarini 6.2-jadvalga
to’ldiriladi.
Xavo qarshiligini yengish uchun sarflangan quvvat.
(
)
1000
.
.
.
.
x
a
W
x
W
V
P
N
×
=
, kVt
bu yerda V
a
-10 km/s dan 100 km/s oraliqdagi qiymatlarini m/s da olinadi va
shunga o’xshash qolgan qiymatlarni o’zgarishi bo’yicha natijalarini 6.2-jadvalga
to’ldiriladi.
g
yoN
- nominal quvvatda ishlayotgan dvigatelning unumli solishtirma yonilg’i
sarfi;
е
n
N
ё
Q
g
h
×
×
=
3
.
10
6
,
3
, g/kVt
×s

---

311
Q

n
- yonilg’ining pastki issiqlik berish qobilyati:
- benzin yonilg’isi uchun, Q
n
=43,93 MJ/kg;
- dizel yonilg’isi uchun, Q
n
=42,50 MJ/kg;
-
e
h
dvigatelning unumli foydali ish koeffitsienti:
-karbyuratorli dvigatel uchun 0,25…0,33 ga teng va undan
-
e
h
qabul
qilamiz
- dizel dvigateli uchun 0,35…0,40 ga teng
Yuqoridagi
.
.x
f
N
, N
W.x.
va
.
.x
e
N
qiymatlardan foydalanib dvigatel quvvatidan
foydalanish koeffitsienti - K
N.x.
ni topamiz,
eх
x
W
x
f
x
N
N
N
N
K
.
.
.
.
.
.
+
=
shunga o’xshash qolgan qiymatlarni o’zgarishi bo’yicha natijalarini 6.1-jadvalga
to’ldiriladi
f
P
- yo’lning qarshilik kuchi,
y
×
=
a
f
G
P
, N,
G
a
–avtomobilning to’la og’irligi, N
y
–yo’lning ja’mi qarshilik koeffitsienti,
0,058
18
sin2
1
18
2
cos
018
,
0
sin
cos
1
0
0
=
+
×
=
+
×
=
a
a
y
f
y
×
=
a
f
G
P
, N
P
W
-xavoning qarshilik kuchi;
(
)
2
.
.
.
.
277
,
0
x
a
x
W
V
F
K
P
×
×
×
=
, N
F-avtomobilning ko’ndalang yuzasi, m
2
;
K-xavoning qarshilik koeffitsienti, yengil avtomobil uchun;
Aylanishlar soni (n) va quvvat (N) dan foydalanish darajasi bo’yicha K
n
va
K
N
koeffitsientlarning qiymatlari 6.1- jadvalda keltirilgan.
6.1 - jadval.
n va N darajalar bo’yicha.
Dvigatel turlari
0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0
K
N.x.
(karbyuratorli yoki dizelli)
K
n.x.
Tezlik bo’yicha avtomobilning bir soatda sarflaydigan yonilg’i miqdori:
(
)
.
.
.
.
.
.
.
min
.
.
.
.
36
x
a
у
к
ё
x
W
x
f
ё
х
N
х
n
х
V
N
N
g
K
K
Q
×
×
×
+
×
×
×
=
h
r
kg,
bu yerda
min
ё
g
- eng kam solishtirma yoqilg’i sarfini (kurs ishi 2-jadvaldan
tanlab va uni qiymatini, ya’ni
min
ё
g
= ……..g/kVt·soat olinadi
Xisoblash natijalarini 6.2-jadvalga to’ldiriladi.
6.2-jadval.

---

312
Kuch, N

Quvvati, kVt
Avtomobilni
tezligi, km/s
f
P
W
P
f
N
N
W
Yonilg’i
sarfi, kg/s
10
20
30
40
50
60
70
80
90
2. Avtomobilning 100 km yo’lga sarflaydigan yonilg’i sarfi
Avtomobilning 100 km yo’lga sarflaydigan yonilg’i sarfi quyidagi ifoda
bilan aniqlanadi;
(
)
a
у
к
ё
W
eN
N
n
s
V
N
N
g
K
K
Q
×
×
×
+
×
×
×
=
.
36
h
r
j
, l/100km
7-Amaliy mashg’ulot
Avtomobilni tormozlash xususiyatini hisoblash.
Ishdan ko’zlangan maqsad:
-Avtomobilning tormozlanish jarayonini
o’rganish va masalalar yechish.
Kerakli asboblar:
- CHizg’ich, qalam, rezinka va
kalьkulyator
Mashg’ulotni bajarish tartibi:
Kurs ishi (loyihasi) variant tartibi bo’yicha berilgan avtomobilni
boshlang’ich ma’lumotlarini Qisqa avtomobil ma’lumotnomasi asosida yozib
olamiz.
1. Avtomobilning tormozlash jarayoni (7.1-rasm a).
7.1-rasm. a) g’ildirakni tormozlashda unga ta’sir etuvchi kuchlar,
b) avtomobilning tormozlashda unga ta’sir etuvchi kuchlar

---

313
2. Avtomobilni tormozlanish vaqtidagi avtomobilning tezlanishini:

),
(
a
w
айл
a
G
P
g
j
+
+
×
=
y
j
d
m/s
2
3. Ma’lum tezlikda ketayotgan avtomobilning kinetik energiyasi:
,
2
2
a
a
k
V
m
E
×
=
bu yerda,
-
a
m
avtomobil massasi, kg;
-
a
V
avtomobil tezligi, m/s.
4. Tezlik bilan ketayotgan avtomobilning butunlay to’xtatish uchun
tormozlash kuchi:
Т
a
a
Т
S
g
V
G
P
×
×
×
=
2
2
, N
5. Tormozlanish vaqti va yo’li:
g
V
K
t
a
э
T
×
×
=
j
, s
g
V
K
S
a
э
Т
×
×
×
=
j
2
2
, m
bu yerda
-
э
K
tormozlanishning unumli koeffitsenti,
-
j
shina bilan yo’l
sirti orasidagi tishlashish koeffitsenti,
8
,
0
=
j
teng
Haydovchining reaktsiyasi
1
t
= 0,6-1,0 sekundga teng.
Tormoz boshqarmasining ishlash vaqti:
- gidravlik yuritma uchun t
2
= 0,03-0,05 s
- havoli yuritma bo’lsa t
2
=0,2-0,4 s ga tengdir.
Sekinlanishning o’sish vaqti:
- gidravlik tormoz uchun t
3
=0,15-0,2 s,
- havoli tormoz bo’lsa t
3
=1 c atrofida bo’ladi.
To’la tormozlanish vaqti:
j
×
=
g
V
t
a
4
, s
- gidravlik tormoz uchun t
4
=0,2-0,3 s;
- havoli tormoz uchun t
4
=1,5-2,0 s ga tengdir.
Sekinlanishning pasayish vaqti t
5
=0,2-1,8 s.
6. Umumiy tormoz vaqti:
5
4
3
2
1
t
t
t
t
t
t
T
+
+
+
+
=
, s
7. Tormozlanish yo’li:
)
(
3
2
1
t
t
t
V
S
a
T
+
+
×
=
, m.
To’la tormozlanish vaqti t
4
ni professor D. P.Velikanov ifodasi bilan:
,
2
)
(
2
3
2
1
4
j
×
×
+
+
+
×
=
g
V
K
t
t
t
V
S
a
э
a
s.
bu yerda;
-
э
K
tormozlanishni samarali koeffitsenti.
- yuk avtomobili va avtobus uchun
4
,
1
...
2
,
1
=
э
K
.
- yengil avtomobil uchun
2
,
1
=
э
K
ga teng.
Tormozlanish yo’li yengil avtomobil uchun S=7,2 m; 2-5 tonnali yuk

---

314
avtomobil uchun S

T
=9,2 m va 5 tonnadan yuqori bo’lgan yuk avtomobili va
avtobus uchun S
T
=11,0 m ga teng.