O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti transport vositalarining tuzilishi va nazariyasi fani bo’yicha
ICHKI YoNUV DVIGATELLARI VA AVTOMOBIL
Yüklə 2,37 Mb.
|
|
ICHKI YoNUV DVIGATELLARI VA AVTOMOBIL. XIX-asrning 80
yilligiga kelib Amerika, Buyuk Britaniya va boshqa Yevropa davlatlarida neftь qazib chiqarishning keng yo’lga qo’yilishi va neftni qayta ishlash zavodlarining 46
dvigateli – bunday dvigatellar-da issiqlik energiyasini mexanik energiyaga aylanish jarayoni dvigatelning ichida amalga oshiriladi) jihozlangan avtomobillarning takomillashishiga yetarli zamin tayyorlagan edi. Endi olimlar bug’ mashinasi, elektrodvigatel emas, balki ichki yonuv dvigatellari bilan ko’proq qiziqa boshladilar. CHunki bunday dvigatellar ixcham, tejamli va samaradorligi yuqori edi. Frantsiyalik Jak Etьen Lenuar ichki yonuv dvigatellari «otasi» deb e’tirof etiladi. Gap shundaki, u boshqa ixtirochilardan farqli o’laroq dvigatelning tajriba namunasini emas balki ishlab chiqarish uchun mumkin bo’lgan texnologik nushasini yaratadi. Germaniyaning Kyolьn shahridan 30 yoshlik Nikolaus Otto Lenuarning dvigatelini quvvatini oshirish hisobiga takomillashtiradi. Otto quyidagini aniqlagan edi: gazni alangalatishdan oldin siqish kerak, potrlashni esa porshenning tsilindr ichidagi eng yuqori holatida amalga oshirish kerak. Bu jarayon xozirgi zamonaviy dvigatellarda bajariladigan kiritish, siqish, ish yo’li va chiqarish taktlariga mos keladi. Bundan Otto ixtirosining ahamiyatini tushunish qiyin emas. 1864 yili Otto badavlat Oygen Langen xomiyligida «Otto va kompaniya» firmasini tashkil etadi va gazli dvigatellar ishlab chiqarishni yo’lga qo’yadi. 1867 yili Parijdagi Xalqaro ko’rgazmada Otto dvigateli o’zining ixchamligi va tejamkorligi bilan g’olib chiqadi. Otto «Otto-Doyts» markasi ostida xunarmandchilik sanoati uchun statsionar dvigatellar ishlab chiqarishni keng yo’lga qo’yadi. «Doyts» - bu Kyolьn shahri yonidagi zavod qurilgan joyning nomi. Ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun Ottoning xomiysi Langen, Karlsrue (Germaniya) shahridan bilimli va tajribali muhandis Gotlib Daymlerni taklif qiladi. Daymler o’zi bilan eng yaqin do’sti va yordamchisi Vilьgelm Maybaxni ham olib keladi. SHunday qilib taqdir o’z vaqtining eng iqtidorli texnik-mashinasozlarini (Langen, Otto, Daymler, Maybax) bir yerga-bir korxonaga to’pladi. Korxona 10 yil faoliyati davomida 5 mingdan ortiq gazli motorlarni ishlab chiqardi. Lenuar va Otto singari Dizel ham quyi tabaqa vakili bo’lib, muhandislik ma’lumoti olishga muyassar bo’lgan edi. Nemis hunarmandi farzandi Parijda tug’ilib o’sdi, lekin frantsiya-prussiya urushi boshida oilasi bilan dastlab Angliya, so’ng Germaniyaga qochishga majbur bo’ladi. Bu yerda Dizel Myunxen oliy politexnika maktabiga o’qishga kiradi. Yonilg’ining qizigan havoda alangalanishi nazariyasiga ushbu maktab professori Bo de Rosha asos solgan edi. Dizel shu maktabda olgan bilimlari asosida yangi «Dizel» dvigatelini yaratadi. Dizel dvigateli bug’ dvigateliga nisbatan yonilg’ini 10 marta kam sarflar, istalgan yonilg’i: ko’mir va neft changi, smola va palma moyida ham ishlashi mumkin edi. Dizel dvigatelining ishlashi quyidagicha: tsilindr ichida siqilgan va qizigan havoga yonilg’i purkaladi, yonilg’i qizigan havoga aralashib alangalanishi va portlashi hisobiga katta bosim xosil qilinib bu bosim detal va mexanizmlar yordamida dvigatel valini aylantiradi. Germaniyadagi Reyn daryosi qirg’og’ida joylashgan Mangeym shahri dun -yodagi birinchi avtomobilining vatani deb yuritiladi: 1885 yilning bahorida Karl Bents ichki yonuv dvigateli bilan jihozlangan uch oyoqli o’zi yurar aravani yaratdi. 47
avtomobillarga o’rnatishni orzu qilar edi. Bents bu orzusini amalga oshirish uchun o’ziga hamfikr va xomiy topa olmadi. Bu kompaniyada orzusi ushalishiga ko’zi yetmagan Bents, o’z aktsiyalarini sotishga va kompaniyani tark etishga majbur bo’ladi. O’sha vaqtga kelib Otto tomonidan arava uchun yengil va qulay bo’lgan 4 taktli ichki yonuv dvigateli yaratilgan edi. Ottoning bu dvigateli metall savdogari Maks Rozeni befarq qoldirmadi. Bents Maks Roze bilan yaxshi tanish bo’lgani uchun uning xomiyligi ostida Ottoning dvigatelini takomillashtirishga kirishadi. 1883 yili Bents Roze bilan birgalikda «Bents va Ko» zavodini tashkil qiladi. Bents Ottoning dvigatelini takomillashtirib uning quvvatini 3-4 o.k. ga va valning maksimal aylanishlar sonini 450 ayl/minutga yetkazdi. Bents 2 yil davomida o’zining 3 g’ildirakli ekipajini yaratadi (1.4-rasm). Ixtirochi bu ekipajni yaratishda velosipedning konstruktsiyasidan foydalanadi. Uning vazni 260 kg ni tashkil qilgan. Bu avtomobilni harakatga keltirish oson bo’lmadi. Birinchidan u odamlar uchun qutilmagan hol bo’lsa, ikkinchidan hali sinab ko’rilmagan. 1.4-rasm. Bents-1885 y. 2-3 yo’lovchi bilan harakatlanayotgan Bentsning ekipajidan hayratda qolgan odamlar unga «maxluq» deb nom beradilar. «Telba» Bents va uning avtomobili to’g’risidagi mish-mishlar matbuotda chop etilib butun mamlakatga ovoza bo’ladi. Keyinchalik bu telba ixtirochi – dunyodagi birinchi avtomobilning yaratuvchisi – Karl Bents ekanligi ma’lum bo’ldi. Bents va Daymler o’zlarining ixtirochilik faoliyatlarini bir-biridan behabar holda va turli sharoitlarda boshlaydilar. Bents iqtidorli mexanik, ya’ni tug’ma amaliyotchi bo’lsa, uning vatandoshi Daymler nafaqat Germaniyada balki Frantsiya, Buyuk Britaniya davlatlarida texnika sohasida nazariy bilimlardan ta’lim olib mashinasozlik sohasida muhandis edi. Daymler Bentsdan mustaqil ravishda o’zining havo bilan sovitiladigan benzinli dvigatelini yaratib 1883 yili unga patent oladi. Dastlab Daymler bu dvigatelni maxsus velosipedga o’rnatdi. Velosipedning yon tomonlariga esa qulamasligi uchun roliklar o’rnatilgan. SHu asnoda Daymler tomonidan 1885 yili dunyoda birinchi mototsikl yaratildi. Daymler Bentsdan farqli ravishda 1886 yilda o’zining 4 g’ildirakli avtomobilini yaratdi. 1889 yili Daymler yengil metall kuzovli va velosiped g’ildiraklariga 48
ega bo’lgan 2 tsilindrli V simon dvigatel bilan jihozladi. Aynan shu model Karl Bentsni Parijda xalqaro ko’rgazmada hayratda qoldirgan edi. Daymlerning bu dvigatelini frantsuz «Panar-Levassor» firmasi sotib olib o’z avtomobillariga qo’llaydi. 1890 yili Daymler Germaniyada, uning ishlari bilan qiziqqan xomiylar yordamida «Daymler-motoren-Gezelьshaft» avtomobilь ishlab chiqarish hissadorlik jamiyatini tashkil etib «Daymler» markasi ostida avtomobillar ishlab chiqarishni yo’lga qo’yadi. Frantsiya-prussiya urushi «Daymler» avtomobillarining Frantsiya bozoridagi mavqeiga jiddiy putur yetkazadi. Buni bartaraf etish uchun nemis markasi «Daymler»ni boshqi nom bilan almashtirishiga to’g’ri keladi, ya’ni «Daymler» markasi – firma savdo vakilining 12 yoshli qizining ismi «Mersedes» bilan almashtiriladi. «Mersedes» avtomobili shu tariqa dunyoga keladi. Ko’p yillik raqobatdan so’ng 1926 yili «Daymler» va «Bents» firmalari birlashadilar, uch qirrali «baxtli yulduz» sobiq raqobatchining «lavr gardishi» bilan birlashtirilib dunyoni o’zining avtomobillari bilan xayratga solib kelayotgan «Daymler-Bents» firmasi tashkil topdi. Firma «Mersedes-Bents» markasi ostida avtomobillar ishlab chiqara boshladi. Xozirga paytda bozor iqtisodiyotiga birinchi turtki beradigan masalalardan biri respublikamizda avtomobilь sanoatini barpo etib, bu soxani muntazam rivojlantirishdir. M.S. Rossiya imperiyasi davrida nima sababdan ruspublikamizda avtomobil ishlab chiqarish korxonalari kurilmagan? Istiqlolga erishgan mamlakatimizda davlat tomondan bu muammoni atroflicha hal etish maqsadida ko’zga ko’rinarli ishlarni kilinmokda. Avvalam bor O’zbekiston mustaqil davlat bo’lishi bilanoq Respublikamizda zamonaviy avtomobilь sanoatini ravnaq toptirish choralari ko’rildi. M.S. Respublikamizda avtomobilь ishlab chiqarishga nima majbur etgan? 1993 yili prezidentimiz Islom Karimov Janubiy Koreyaga rasmiy tashrib buyurganda xam bu masalaga alohida e’tibor berdi, natijada respublikamizda Koreya davlati bilan hamkorlikda «Asaka-DEU» avtomobil firmasi bunyod etila boshlandi. Respublikamizda Janubiy Koreyaning DEU korporatsiyasi bilan xamkorlikda kichik va o’rtacha yengil avtomobillar xamda kichik mikroavtobuslarni yig’uv-qurish va ularni ishga tushirish to’g’risidada shartnoma tuzildi. 1996 yilga kelib Andijon viloyatining Asaka shaxrida «O’zDEU avto» avtomobil zavodi to’liq ishga tushirildi. Yiliga 200 mingga yaqin juda oz yonilg’i sarf etadigan ikki turdagi kichik va o’rta, kichik litrajli Tiko va Neksiya rusumli yengil avtomobillar hamda Damas rusumli kichik mikroavtobus ishlab chiqarila boshlandi. Keyingi yillarda bu zavodda Matiz va Lasetti rusumli yengil avtomobillarni ham ishlab chiqarmoqda. SHu bilan birga bu avtomobillarga texnik xizmat ko’rsatish va joriy ta’mirlash ustaxonalari tashkil etildi. Prezidentimiz Islom Karimovning 1996 yilda Turkiyaga rasmiy tashrifi natijasida Respublikamizning O’zavtosanoat va Turkiyaning Koch holding tashkilotlari bilan birgalikda Samarqand shaxrida SamKochavto rusumli avtomobil ishlab chiqarish zavodini qurish va uni tezlikda ishga tushirish to’g’risidada 49
ichida 294 ta kichik tonnali, dizel dvigatelli yuk avtomobillari va 140 ta dizel dvigatelli avtobus ishlab chiqarildi. Prezidentimiz Islom Karimovning Germaniyaga rasmiy tashrifi natijasida Germaniya davlatining Mersedes-Bens firmasi bilan shartnoma tuzilib, Xorazm viloyatining Urganch shahrida Mersedes-Bens rusumli yengil va yuk avtomobillari hamda avtobuslarni yig’ishga mo’ljallangan yig’uv tsexi korxonalari va texnik xizmat ko’rsatish ustaxonalari barpo etildi. Yuqoridagilarga o’xshash CHexoslovakiya davlati bilan shartnoma tuzilib, Toshkent viloyatining Angren shaxrida Tatra rusumli o’zi-ag’dargichli katta yuk ko’taradigan avtomobil zavodini qurish ustida ish olib borilmoqda. Bu borada boshlangan va olib borilayotgan xayrli ishlar kelgusida O’zbekistonning ulkan avtomobil ishlab chiqaradigan davlatlar qatoriga kirishi uchun puxta zamin yaratadi. Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganlaridek, avtomobil transporti O’zbekiston iqtisodiyotning tayanchiga aylanmoqda. Yüklə 2,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|