O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi tоshkent davlat pedagogika universiteti

6- MA’RUZA
NUTQ TOVUSHLARINING FONETIK O’ZGARISHLARI.
REJA:
1.Tovush o‘zgarishlarining turlari.
2.Kombinator o‘zgarishlar va ularning turlari.
3.Pozitsion o‘zgarishlar va ularning turlari.

Fonemalar bo‘g‘in, so‘z va jumla tarkibida qo‘llanib, bir-biriga ta’sir ko‘rsatadi va buning natijasida xilma-xil o‘zgarishlarga uchraydi. Nutq zanjiridagi fonemalarning turlicha o‘zgarishlari fonetik o‘zgarishlar deb ataladi.

Fonetik o‘zgarishlar fonemalarning o‘zaro ta’siri natijasida yoki fonemalarning so‘z tarkibidagi o‘rniga qarab ro‘y berishi mumkin. shunga ko‘ra ular ikki xil bo‘ladi:
1. Kombinator o‘zgarishlar.
2. Pozitsion o‘zgarishlar.
Masalan: ketdi va obod so‘zlaridagi d undoshi t undoshi kabi talaffuz qilinadi. [ketti], [obot]; birinchi holatda jarangli d undoshi jarangsiz t undoshi ta’sirida o‘zgaradi (kombinator o‘zgarish yuz beradi); ikkinchi holatda so‘z oxirida kelgan jarangli d undoshi jarangsizlashadi (demak, pozitsion o‘zgarish yuz beradi).
1. Kombinator o‘zgarishlar

So‘z tarkibidagi fonemalarning o‘zaro‘ta’siriga ko‘ra o‘zgarishi kombinator o‘zgarishlar deyiladi. Bunga assimilyatsiya, dissimilyatsiya, metateza kabi hodisalar kiradi.

1. Assimilyatsiya (ingl. assimilation - o‘xshatish degani³⁶) hodisasiga ko‘ra so‘z tarkibidagi bir xil toifadagi fonemalardan biri ikkinchisini o‘ziga aynan yoki qisman o‘xshatib oladi. Masalan: chiq+gan → chiqqan. Bunda o‘zak tarkibadagi q fonemasi affiks tarkibidagi g fonemasini aynan o‘ziga o‘xshash fonema q ga aylantiriladi; tosh+gan → toshkan. Bunda o‘zakdagi jarangsiz sh fonemasi affiks tarkibidagi g fonemasini o‘ziga qisman o‘xshatadi, yozilishi: toshgan. Shunga ko‘ra assimilyatsiya ikki turga bo‘linadi: