O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi tоshkent davlat pedagogika universiteti

3) bog`li ma’no erkin ma’noga zid qo`yiladigan hosila ma’no bo`lib, uning voqelashuvi uchun muayyan matn, qurshov zarur boladi. Ayrim leksemalarning turg`un (frazeologik) iboralar tarkibidagina ifodalaydigan hosila ma’nolari bog`li mano hisoblanadi. Masalan, bel leksemasining bel olishmoq, bel bog`lamoq, beliga tepmoq, belini ko`tarmoq, belini sindirmoq, beli uzilmoq, belini bukmoq kabi iboralar tarkibidagina ifodalaydigan hosila ma’nolari bog`li ma’noga misol bo`la oladi.


Lug`aviy ma’no taraqqiyoti yo`llari

Ma’lumki, ijtimoiy hayotda, inson ongida, tafakkurida yuz bergan o`zgarishlar natijasida til ham o`zgarib, taraqqiy qilib boradi. Bu o`zgarishlar birinchi navbatda uning lug`at boyligida aks etadi. Lug`at boyligidagi o`zgarishlar esa birinchi navbatda leksemalar ma’nolarining rivojiga bog`liqdir.

Leksemalar ma’nolarining rivojlanishi quyidagi yo`llar orqali amalga oshadi.


1. Lug`aviy ma’noning ko`chishi
Leksema lug`viy ma’nosining ko`chishi deganda bir tushuncha nomining boshqa tushuncha nomi sifatida ishlatilishidir. Yuzaki qaraganda, bu yerda ma’no ko`chishi emas, nom ko`chishi yuz berayotgandek ko`rinadi. Aslida unday emas, chunki bunda oldin birinchi tushuncha bilan bog`liq tarzda yangi tushuncha yuzaga keladi va u inson ongida barqarorlashadi. Tildagi tejamkorlik tamoyili esa yangi tushuncha uchun yangi so`z qidirib o`tirmasdan tilda oldin mavjud bo`lgan so`zni yangi ma’noda ishlatishga imkon beradi. Masalan, oyoq- leksemasini olib ko`ramiz. Bu leksema sememasi quyidagi semalarga ega: 1) a’zo; 2) gavdani ushlab turuvchi a’zo; 3) yurishga yordam beradigan a’zo; 4) miqdoran bittadan ortiq a’zo; 5) shaklan uzunchoq a’zo; 6) uchida barmoq tirnoq va tuyoqlari mavjud bo`lgan a’zo. Albatta, bu ro`yxatni yana davom ettirish mumkin, lekin bizga shu leksema ma’nosining ko`chishi qay tarzda yuz berishini tushuntirish uchu shularning o`zi yetarli deb hisoblaymiz. Inson atrofidagi narsa va tushunchalarni idrok qilishda birinchi navbatda o`zidan andoza oladi, shuning uchun u stol, stul kabi narsalarning qismlarini ham o`ziga qiyoslagan holda idrok qiladi va o`z oyog`iga xos belgilarning ayrimlari stol va stullarda mavjudligini ko`radi. Natijada, u oyoq leksemasining 2-, 5-semalariga tayangan holda stol va stullardagi qismni ham shu nom bilan ataydi: stolning oyog`i.
Lug`aviy ma’noning ko`chishi bu kabi shakily o`xshashlikdan tashqari belgi, harakat, vazifa o`xshashligiga, narsalar o`rtasidagi aloqaga asoslangan holda yuz berishi mumkin. Shularga asoslanib, lug`aviy ma’no ko`chishining quyidagi turlarini ajratsa bo`ladi:
1. Metafora (grekcha metaphora – «ko`chirma») o`xshashlik asosida ma’no ko`chishidir. O`xshashlik esa turlicha bolishi mumkin: