O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy

Xorijda geografiya ta’limi

Keyingi o’n yilliklarda geografiya o’qituvchilarini tayyorlash va ularni malakasini oshirish tizimi ancha yuqori pog’onaga ko’tarildi. Hozirgi kunda geografiya ta’limi jahonning ko’pgina mamlakatlarida uchta yo’nalishda olib borilmoqda:

1. 
   Barcha o’quvchilar uchun yagona o’quv rejasi va dasturi asosida (Sharqiy Yevropa va sobiq SSSR o’rnida vujudga kelgan davlatlardir);
   
2. 
   Bir necha asosiy fanlar qatorida ayrim kurslarni fakul’tativ tarzda o’rganish (AQSH, Buyuk Britaniya, Kanada, Yevropaning ko’pchilik mamlakatlarida);
   
3. 
   Barcha o’quvchilar uchun o’rganish majburiy bo’lgan fanlar qatorida qo’shimcha fakul’tativ mashg’ulotlar (Filippin, Fransiya, Yaponiya va ko’pchilik mamlakatlarda) o’tkazish.
   

Birinchi guruhga kiruvchi mamlakatlarda geografiya ta’limi asosan tabiiy va iqtisodiy geografiya kurslaridan tashkil topgan. Shahar va qishloq joylardagi barcha maktablarda yagona o’quv rejasi asosida o’tkaziladi.
Ikkinchi guruh mamlakatlarida geografiya bilimlari maxsus fanlar tarzida emas, balki integratsiya (birikma) tarzida bo’lib, boshqa fanlar tarkibiga qo’shilib ketgan. Bunda geografiyani chuqur o’rganishni xoxlovchilar maxsus fakul’tativ mashg’ulotlar orqaligina o’z bilimlarini oshirish mumkin.
Shu tufayli ham bu guruhdagi davlatlarda geografiya ta’limi bo’yicha yagona davlat rejasi yo’q, har bir o’qituvchi maktab sharoiti nuqtai nazaridan kelib chiqib, o’quv dastursini tuzish mumkin. Masalan; AQSHda 1700 dan ortiq okrug mavjud bo’lib, ularning barchasida o’ziga xos bo’lgan geografik ta’lim mavjud va bir- biriga o’xshamaydigan dasturlar bo’yicha ish yuritiladi.
Uchunchi guruh mamlakatlarida geografiya majburiy o’rganiladigan fanlar qatoriga kirmaydi va uni fakul’tativ mashg’ulotlar orqali o’rganish asosiy o’rinni egallaydi. Umuman olganda Yevropa va Amerikaning rivojlangan mamlakatlarida barcha o’quvchilar uchun majburiy bo’lgan fanlar qatorida xilma-xil murakkablikdagi fakul’tativ kurslar turi keng tarqalgan.
Jahon tajribasida 3 bosqichli ta’lim tizimi asosiy hisoblanadi, ya’ni: boshlang’ich maktab 1-4 sinf, o’rta bosqich 5-9 sinf, yuqori bosqich 10-12 sinf.
Har bir bosqichda geografiya ta’limi o’ziga xos maqsadga ega. Masalan, birinchi bosqich maktablarida geografiya ta’limining asosiy maqsadi atrof- muhtni o’rganish. Ikkinchi bosqichda o’z mamlakatining hayotini o’rganish va zarur kasblar haqida ma’lumotlar olish, ta’limiy ko’nikma va malakalarni shakllantirishdan iborat.Uchinchi bosqichdagi maktablarda insoniyatning global muammolarini va jahon xo’jaligini o’rganishdan iborat.
Jahon tajribasida geografiya o’qitishning ahvoli muhim emas. Shu tufayli uni o’quvchilarga o’rgatish bo’yicha ikki fikr (yo’nalish) tarafdorlari bor.
Birinchi yo’nalish tarafdolarining fikri o’quv rejalarida geografiyani mustaqil fan sifatida muntazam o’qitishni amalga oshirish bo’lsa, ikkinchi yo’nalish tarafdorlari geografiyani boshqa o’quv fanlari bilan itegratsiya (birikma) tarzida qo’shib o’qitishni isbotlab berishga urinadilar.
O’quv fanlarini biriktirish borasida AQSH jahonda yetakchi bo’lib, 40-50- yillardagi ta’lim islohatida ko’pgina fanlar qatori geografiya majburiy o’rganiladigan fanlar qatoridan chiqarib tashlandi, tarix va jamiyatshunoslik bilan birlashtirildi. Geografiyani bunday o’qitish o’quvchilarga talay qiyinchiliklarni tug’diradi. Natijada geografiya ta’limining sifati juda pasayib o’quvchilar zarur ko’nikma va malakaga ega bo’lmay qoldilar. Masalan, Michigan universitetining Geografiya fakultetida o’qish uchun ariza bergan 400 o’quvchining yarmi geografiyani faqat boshlang’ich sinflarda o’qiganlari ma’lum bo’ldi. Shu tufayli ham hozirgi kunda AQSHda geografiyani mustaqil fan sifatida tiklash uchun kurash ketayapti.
Jahonning ko’pgina mamlakatlarida fanlarni o’rganish ixtiyoriy bo’lib, o’quvchilar istak hohishlari ostida amalga oshiriladi. Bu guruhga kiruvchi mamlakatlar majburiy fanlar soni 7-8 tadan oshmaydi. Masalan, Finlandiya va Shvetsiyada fin va shved tili, iqtisodiy va sotsologiya, geografiya, kimyo, ingliz tili, din va sport majburiy fan hisoblanadi.
Fin mamlakatlarida 9-yillik majburiy ta’limdan keyin sinfsiz gimnaziyalar keng tarqalgan. Bunday gimnaziyalarda o’quvchi yoki o’quvchilar guruhi o’ziga yillik o’quv rejasi tuzadi. Bundayyillik o’quv reja gemnazilarda kurs rahbarlari va ma’muriyat tomonidan tasdiqlanadi.
Gimnaziyada o’quv yili 6 davrga bo’linadi. Har bir davr 6 haftadan iborat bo’lib, kurslar 32 soatdan tashkil topadi. Har bir kursda bittadan fan kuniga bir soatdan o’qitiladi. Gimnazist kuniga 4-7 soat o’qiydi. Sport darslari mashg’ulotdan keyin o’tkaziladi. Har davr yakunida o’quvchilar bilimi baholanadi.Agar o’quvchi qoniqarsiz baho olsa, u shu kursni qaytadan tanlaydi.
Deyarli ko’pchilik mamlakatlarda geografiya ta’limi tizimi davlatning ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy tizimi bilan bog’liq.
Tabiiy va iqtisodiy geografiyani o’rganish asos qilib olingan sobiq SSRda va Sharqiy Yevropa mamlakatlarida tabiat va xo’jalikning rivojlanish qonuniyatlari, jamiyat va tabiat o’rtasidagi munosabatlar, atrof muhit muammolari geografiya ta’limining asosini tashkil qiladi.
Rivojlangan davlatlarda geografiya ta’limining mazmuni sifat jihatidan yuqori bo’lib, o’quvchilarda ma’lum ko’nikmalarni shakllantirishga qaratilgan. Bu davlatlarda geografiya ta’limi ko’proq muammolarni, turli nazariya va
qonunlarni, kategoriyalarni o’rganishga bag’ishlangan bo’lib, o’quvchilarga o’zlashtirishda bir muncha qiyinchiliklar tug’diradi.
Rivojlangan g’arb mamlakatlarida geografiya ta’limida ta’limning ruhiy jabhalari asosiy o’rinni egalagan. O’quvchi ruhiyati, uni bilish faoliyatini o’rganishga katta e’tibor beriladi. Geografiya ta’limi tadqiqotlari psixologlar ishtirokisiz deyarli amalga oshirilmaydi.
Geografiya ta’limida turli matnlar, o’yinlar, imitatsiya keng qo’llaniladi. Masalan, o’quvchi biror kompaniyani prezidenti sifatida fikrlaydi, ish yuritadi, biror muammoni hal qiladi, o’zi xulosalar chiqaradi. Umuman bunday ta’limning asosiy maqsadi o’quvchilarni kelgusi hayotga, ya’ni ishbilarmonlikka tayyorlashdan iborat.
Turli mamlakatlardagi geografiyadan o’quv darsliklari va qo’llanmalarini tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, ularda bitta kursni o’qish uchun bir necha qo’llanma chiqariladi. Ko’pchilik hollarda ular qiziqarli ma’lumotlarga boy bo’lib, axborot xususiyatiga ega. Bunday qo’llanmalarda matn 20-30 % ni, tasvir 20 % ni, statistika 20 % ni, savol va topshiriqlar 20 % ni tashkil etadi. Kitobdagi tasvirlar nihoyatda sifatli. Quyi sinflar qo’llanmalarida esa deyarli harita yo’q, ular o’rnini harita sxemalar egallagan. Matnda raqamli sonlar deyarli uchramaydi, mavjudlari ham taqqoslash harakteriga ega bo’lib, ular eng past, eng yuqori, eng kichik, eng baland, eng uzun kabi tarzlarda berilgan.
Mavzu yoki bo’limdan keyin qo’yiladigan savollar va topshiriqlar mavzu mazmunini aks ettirmasligi ham mumkin. Qo’yiladigan savollarning aksariyati muammoli topshiriqlar, diskussiya savollari, amaliy o’yinlar tarzida berilgan. O’quvchilar uchun chiqarilgan geografiya darsliklarida kompyuterlar bilan ishlash uchun maxsus savollar, qizqarli topshiriqlar, matematik statistika usullari, turli o’yinlar, testlar tarzida geografik bilimlarni egallashga keng o’rin berilgan. O’quvchilar ularni mustaqil bajarishlari jarayonida tadqiqotchi rolini o’ynaydilar.
Angliya geografiya ta’limining kuchli tomonlari quyidagilardan iborat:

• 
  ta’limning nazariy tomonlarini kuchaytirish, ya’ni unda hozirgi zamon geografiya tadqiqot metodlarini ko’proq o’rgatish;
  
• 
  gegrafiya ta’limi jarayonida psixologik-pedagogik tadqiqot metodlaridan unumli foydalanish, o’quvchilarni gipotezalar tuzishga o’rgatish;
  
• 
  darslarda turli mazmundagi ekasperementlar uyushtirish ya’ni tassavur, tushuncha va turli xil qarashlarni shakllantirish metodlariga keng o’rin berilgan;
  

• 
  o’tilayotgan maummoni muallif fikri asosida va unga qarshi asosda o’rganish;
  
• 
  5 – 8 sinflarda geografiyaga haftada ikki soat vaqt ajratilgan. Bu sinflarda asosan Yevropa va Yevropadan tashqari mamlakatlar geografiyasi o’rganiladi. Topografiya va kartografiya asoslari bo’yicha ham bilimlar beriladi.
  

O’qituvchilar diqqatiga bir nechta variantdagi darsliklar tavsiya etiladi. “Mamlakatlar va xalqlar”, “Yer va inson”, “Yangi geografiya”, “Yer bilimi” va h.k.
9 – 10 sinflarda geografiya mustaqil fan sifatida o’rganilmaydi desa ham bo’ladi. Ayrim yerlardagina qiziquvchi o’quvchilar bilan Yevropa va Germaniya geografiyasi chuqur o’rganiladi. Bu kurslarda mamlakatlar iqtisodi, siyosiy va davlat tuzimiga oid bilimlar yetakchi o’rinni egallaydi. Keyingi paytlarda
geografiya, tarix, sotsialogiya, iqtisod bilimlari birgalikda birlashgan kurslar orqali o’qitishga e’tibor kuchaymoqda.
Gimnaziyada (11-13-sinflar) ayrim joylardagina geografiya qisman mustaqil fan sifatida o’qitiladi. Ba’zi geografik bilimlar birlashgan kurslar turkumidagi fanlarda ham beriladi.
Yuqori sinflarda geografiya fanlarida mujassam muammolarni o’rganishga ko’proq e’tibor beriladi. Masalan, “Insoniyatning ko’payishi”, “Ocharchilik muammolari”, “Transport muammosi”, “Sanoat markazlarida inson hayoti”, “Sanoat iqtisodi” va h.k.
Fransiya maktablarida geografiya ta’limi bir muncha yaxshi yo’lga qo’yilgan.
Geografiya o’qitishning maqsadi va vazifalari juda aniq belgilab qo’yilgan.
Fransiya geografiya dasturi ikki bosqichli maktablarga mo’ljallangan. Shunisi qiziqki Fransiyada sinflar tezkari hisob bilan yuritiladi. 1- bosqich maktab 6,5,4,3 (o’quvchilar yoshi 11- 15 yoshgacha). Oliy ma’lumot olish faqat litseylarda amalga oshiriladi.
2-bosqich, 2,1 va bitiruvchi (15-17yosh) sinflardan iborat Geografiya ta’limi 6-sinfdan boshlanadi, bunda “Umumiy geografiya va Afrika materigi” o’rganiladi. 5- snifda Amerika, Osiyo, Avstraliya, Antarktida, 4- sinfda Yevropa (Fransiyadan tashqari), 3- sinfda Fransiya geografiyasi o’qitiladi. Litseyda o’qishni davom ettirish 2,1 va bitiruvchi sinflarga to’g’ri keladi.
2-sinfda geografiya dasturi kollejda olgan (6-5-4-3) bilim va ko’nikmalar chuqurlashtiriladi.
Litseyning birinchi sinfida Fransiya geografiyasi bo’yicha o’quvchilar 2- bosqich maktabida olgan bilimlari chuqurlashtiriladi. Bitiruvchi sinflarda to’rtta yirik davlat-AQSH, Rossiya, Xitoy, Yaponiya geografiyasi chuqur o’rganiladi.
Fransiya geografiya darsliklarining ustun tomoni shundaki, ular muammoli qilib yozilgan. Barcha muammolar “inson -tabiat” mazmunidan kelib chiqadi.
Finlandiya maktablarida ham geografiya ta’limi o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib, geografiya o’qitilishi rivojlangan mamlakatlarga qaranganda birmuncha yuqori pog’onada turadi. Ta’lim ikki bosqichdan iborat: 1- bosqich 9 yillik majburiy ummuta’lim xalq maktabi, 2- bosqich gimnaziyalardan iborat.
Birinchi bosqich maktabda geografiya ta’limi 3-sinfdan boshlanadi va 9- sinfda tugaydi, 3-4 sinfda o’z mamlakati va qo’shni Shimoliy davlatlarni tabiati va xo’jaligiga oid muammolar beriladi.
Gimnaziyaning birinchi yilida geografiya majburiy fan sifatida o’rganiladi, boshqa sinflarda esa o’quvchilar xoxishiga ko’ra maxsus kurs sifatida o’rganish mumkin. Finlandiyada o’quv rejasi tez-tez almashtirib turiladi.
Vengrya maktablarida geografiya ta’limi 7-yil davom etadi. 4 yil asosiy (5-8 sinf) va 3 yil (9-10-11 sinf gimnaziyada) darslar haftada 2 soat. Geografiya ta’limi jarayonida 65% vaqt yangi mavzuni bayon qilishga 3% sayohatga, 29% amaliy mashg’ulotlarga ajratiladi. Keyingi paytlarda Vengriya gimnaziyalarida geografiyaga ajratilgan soatlar kamayishi kuzatilmoqda.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda xalq maorifiga keyingi yillarda katta e’tibor berilmoqda. Masalan, Osiyoning ko’pgina mamlakatlarida 1985 yillargacha xalq ta’limi uchun ajratilgan mablag’ 20 barobardan ortiq o’sdi. Ayniqsa Malayziya, Saudiya Arabistoni, Iordaniya, Singapur, Janubiy Koreya, Tailand, Suriya,
Hindiston, Pokiston, Turkiya kabi mamlakatlarda xalq maorifi rivojlanishi ancha yuqori bo’ldi.
Osiyodagi ko’pchilik mamlakatlarda majburiy ta’lim 5 yildan 10 yilgacha, o’rta maktabda o’qishni davom ettirish 4 yildan 8 yilgacha.
Geografiya o’quv dasturlari ko’pchilik davlatlarda bir xil bo’lib, mamlakatning tabiiy va iqtisodiy geografiyasini o’rganishga bag’ishlanadi.
Keyingi paytlarda rivojlanayotgan mamlakatlarda o’quv dasturlari geografiya darslari mamlakat xalq xo’jaligi ehtiyojini e’tiborga olgan xolda tuzilmoqda va yaratilmoqda.
Chet el davlatlarida geografiya ta’limida eng ko’p qo’llaniladigan usullar quyidagilar hisoblanadi:

1. 
   Evristik suhbat metodi. Bunda asosiy e’tibor o’quvchilarni ko’proq mustaqil bilim olishga, kichik tadqiqotlar qilishga o’rgatishdan iborat. Kartinalar, turli xil xujjatlar, vositalar asosida muammolar va savollar o’quvchilar diqqatiga havola etiladi. Bunday usul ko’proq AQSH, Buyuk Britaniya, Yangi Zillandiya, G’arbiy Yevropa davlatlarida keng tarqalgan.
   
2. 
   Tarqatma kartochkalar usulida turli chizmalar, jadvallar, haritalar turlicha xatoliklarga yo’l qo’yib tuziladi va tarqatiladi, o’quvchilar yo’l qo’yilgan o’sha xatolarni mustaqil topishlari talab qilinadi. Turli xil misollar va masalalar yechish ham o’quvchilarni darsga bo’lgan qiziqishlarini oshirish tufayli ulardan keng qo’llaniladi, o’quvchilarda ishbilarmonlik, uddaburonlik hislatlarini shakllantirish uchun ham ko’proq misol va masalalardan foydalaniladi. Tayyor mahsulotni qayerda sotish, transport harajatlarini aniqlash, mehnat resurslaridan unumli foydalanish kabi misol va masalalar yechishsiz amalga oshmaydi.
   
3. 
   Matnlar, ya’ni javoblar to’g’ri, noto’g’ri tarzda aralashtirilib berilishi shulardan to’g’risini raqamlar bilan belgilab ajratish keng tarqalgan usullardan hisoblanadi.
   
4. 
   Statistik manbalar bilan ishlash, kartografik qo’llanmalardan foydalanish, matematik modellashtirish keng tarqalgan o’qitish usullari hisoblanadi. Ayniqsa diskussiya, tortishuvlar kapitalistik mamlakatlar geografiya ta’limida keng tarqalgan.