O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi j. R. Qulmuhamedov, K. M. Nazarov

3.3. Chegaralangan oraliqda harakatlanganda
uchraydigan xavfli holatlar
«Yo‘l-transport hodisalari ekspertizasi» fanida «xavfli holat» 
deb shunday vaziyatga aytiladiki, bu vaziyat vujudga kelganda 
haydovchi o‘zidagi va transport vositasidagi barcha imkoniyatlarni 
ishga solib, yo‘l-transport hodisasining oldini olishga texnik imko-
niyat mavjud bo‘ladi. 
Chegaralangan oraliqda harakatlanganda uchraydigan xavfli 
holatlarning barchasi haydovchi yo‘l qo‘ygan xatoliklar oqibatida 
vujudga keladi. Bunday xatoliklarga quyidagilarni ko‘rsatish 
mumkin: 
1. Xavfsizlik oralig‘ining noto‘g‘ri saqlashi.
2. Avtomobilning dinamik gabarit uzunligi va dinamik gabarit 
yo‘lagini to‘g‘ri aniqlay olmaslik.
3. Manyovr haqida boshqa harakat qatnashchilarini o‘z vaqtida 
ogohlantirmaslik.
4. Erta yoki kechikib rul g‘ildiragini burish.
5. Manyovr uchun noto‘g‘ri usulni qo‘llash va hokazo. 
Haydovchining yo‘l qo‘ygan bu xatolari quyidagi salbiy oqibat-
larga olib kelishi mumkin: 
1. Oldinda ketayotgan avtomobil shoshilinch tormoz berganida u 
bilan to‘qnashib ketishi. 
2. Orqaga ketayotgan avtomobil bilan to‘qnashib ketishi. 
3. Manyovr paytida boshqa obyektlar bilan to‘qnashib ketishi. 
4. Boshqa transport vositalarining harakatini to‘xtatib qo‘yishi 
va boshqalar. 

---

23
IV. AVTOMOBILDAN FOYDALANISH XUSUSIYATLARI
4.1. Avtomobilning konstruktiv xavfsizligi
haqida tushuncha
Avtomobilning konstruktiv xavfsizligi deganda, uni ishla tish 
jarayonida atrof-muhitga, harakat qatnashchilariga zarar yetkazmas-
lik va yo‘l-transport hodisalarining oqibatlarini, og‘irligini yumsha-
tishga aytiladi.
Bu xususiyat juda murakkab bo‘lib, avtomobildan foydalanish-
ning boshqa xususiyatlari bilan bog‘liq. Konstruktiv xavfsizlik 
aktiv, passiv, avariyadan keyingi va ekologik xavfsizliklarga 
bo‘linadi.
Aktiv xavfsizlik deb, transport vositasidagi yo‘l-transport 
hodisasining (YTH) vujudga kelish ehtimolini kamaytirish 
xususiyatiga aytiladi. Bu xususiyatlarga tortish-tezlik, tormozlash 
xususiyatlari, turg‘unlik, boshqariluvchanlik, buriluvchanlik, 
informativlik, tovush va yorug‘lik signalizatsiyasi, manyovrchanlik 
va boshqalar kiradi. 
Tortish-tezlik xususiyatlari deb, turli ekspluatatsiya sharoitlarida 
transport vositasining tezlanish intensivligi va tezlik diapazonining 
o‘zgarishi ta’minlanishiga aytiladi. Avtotransport vositalarining 
tortish-tezlik xususiyatlari quyi dagi ko‘rsatkichlar bilan baholanadi:
– 
qattiq qoplamali tekis gorizontal to‘g‘ri yo‘l qismidagi 
maksimal tezligi;
– berilgan tezlikka erishish vaqti;
– to‘xtashgacha o‘z inersiyasi bilan yurgan yo‘li;
– turli uzatmalardagi tezlanish xarakteristikasi;
– bo‘ylama profilli o‘zgaruvchan yo‘llarda tezlik xarakteris tikasi;
– transport vositasining eng pastki uzatmada doimiy tezlik bilan 
harakatlanadigan balandlikning eng katta miqdori.

---

24
Tortish-tezlik xususiyatlari dvigatel va transmissiya xarakteris-
tikasi, massasi (og‘irlik markazining joylashuvi), aerodinamik 
xarakteristikasining g‘ildiraklar o‘lchami avtomobilning g‘ildirash-
ga qarshiligi bilan o‘lchanadi.
Tormozlash xususiyatlari kerakli intensivlikdagi sekinlashishni 
amal ga oshirish va transport vositasini nishablikda to‘xtatib turish 
bilan aniqlanadi.
Xalqaro amaldagi me’yoriy hujjatlarga asosan, transport vositasi 
quyidagi tormoz tizimlari bilan jihozlanishi kerak.
Ishchi 
– 
barcha sharoitlarda foydalanish uchun tezlikni 
pasaytirishga mo‘ljallangan.
Ehtiyot – ishchi tormoz tizimi ishdan chiqqanda, uning vazifa sini 
bajarish uchun mo‘ljallangan.
To‘xtab turish – transport vositasini qo‘zg‘almas holatda tutish 
uchun mo‘ljallangan.
Qo‘shimcha – nishablikda transport vositasi tezligini doimiy tutib 
turish uchun mo‘ljallangan.
Avtomobilni tormozlash xususiyatlari sekinlashuv, tormozlash 
jarayonida sarflanadigan vaqt, tormoz yo‘li bilan baholanadi.
Avtomobilning turg‘unligi – bu surilish va ag‘darilishga qarshilik 
ko‘rsata olish xususiyati.
Avtomobilning boshqariluvchanligi 
– 
bu haydovchi bergan 
harakat yo‘nalishini saqlash yoki o‘zgartirishda eng kam jismoniy 
va ruhiy energiya sarflash xususiyatidir.
Stabilizatsiya deb, boshqariladigan g‘ildiraklarga tashqi kuch 
ta’siri tugaganda, to‘g‘ri chiziqli harakat yo‘nalishiga mos keladigan 
neytral holatini saqlash yoki tiklash xususiyatiga aytiladi.
Informativlik – bu boshqariladigan transport vositasida harakat-
lanish jarayonining harakat qatnashchilari va transport vositalari 
haqidagi axborot bilan ta’minlash xususiyati.
Tovushli ishora – transport vositasi haydovchini kerakli tovushli 
axborot bilan ta’minlash xususiyatiga ega.
Yorug‘lik ishorasi 
– 
transport vositasini boshqa transport 
vositalariga nisbatan, yo‘ldagi holatini belgilaydigan axborotni 
beruvchi qurilma bo‘lib, ko‘rinuvchanlik esa, ish o‘rnida 
haydovchiga yo‘l-transport vaziyatining geometrik ko‘rinishlarini 
ta’minlaydi. Ko‘rinuvchanlik oynalar o‘lchami, kuzov tirgaklari 

---

25
kengligi va joylashuvi, haydovchining ularga nisbatan joylashuvi, 
oyna tozalagich o‘lchamlari, oyna yuvgich konstruksiyasi, isitish 
tizimi va oynaga havo puflagichning joylashganligi va orqani 
ko‘rsatuvchi ko‘zgu o‘lchamlari bilan belgilanadi.
Manyovrchanlik – transport vositasining eng kichik maydon cha-
da gorizontal tekislikda harakatlanish yo‘nalishini o‘zgartira olish 
qobiliyati.
Passiv xavfsizlik 
– 
bu avtomobilning yo‘l-transport hodisasi 
oqibatlari og‘irligini yumshatishni ta’minlash xususiyati. Piyodalar, 
yo‘lovchilar, haydovchi jarohatlanishining oldini oladigan yoki 
oqibatlarini yumshatadigan xavfsiz avtomobil kons 
truksiyasini 
yaratish bilan passiv xavfsizlikka erishiladi.
Passiv xavfsizlik tashqi va ichkiga bo‘linadi. Tashqi passiv 
xavfsizlik talablari insonlarga tan jarohati yetkazish ehtimolini 
oldini olishga qaratilgan. Bunga chiroqlar, ko‘zgular, eshik dastalari 
kiradi. Ichki passiv xavfsizlikka esa, kabina ichida jarohat yetkazish 
mumkin bo‘lgan detallarning bo‘lmasligi talablari kiradi.
Ichki passiv xavfsizlikni ta’minlashga uncha qimmat turmay-
digan va oddiy hisoblangan xavfsizlik tasmalaridan foydalaniladi. 
Ular ko‘p hollarda haydovchi va yo‘lovchilar hayotini YTH sodir 
etilganda asrab qoladi.
Shuningdek, bolalarning maxsus o‘rindiqlari, peshoynalarning 
yangi konstruksiyalaridan foydalanish, avtomobil asosini, eshik 
va yon tirgaklarni kuchaytirish, salon ashyolarining elas tiklik va 
zichligini oshirish samarali tadbirlar hisoblanadi.
Avariyadan keyingi xavfsizlik – YTHda odamlarni tezlik bilan 
transport vositasidan chiqarib olish va xavfsiz joyga ko‘chirish 
hamda ularga birinchi tez tibbiy yordam ko‘rsatish ta’minlanishi 
bilan belgilanadi. Avtomobil konstruksiyasida eshik qulflarining 
blokirovka qilinishi, evakuatsiya qilish qurilmasi, o‘t o‘chirish, 
yonilg‘i bakiga avtomatik ravishda yonishni susaytiradigan 
moddani purkash, elektr simlarining mahkamlanishi, ularning 
korro ziyaga chidamliligi, salonni qoplash ashyolari va zararli gazlar 
ajralmasligini ta’minlash kerak.
Ekologik xavfsizlik 
– 
transport vositasining atrof-muhitga 
va odamlar sog‘lig‘iga minimal zarar yetkazish xususiyati. 
Avtomobil atmosferaga zararli modda chiqaradigan manbalarning 

---

26
asosiylaridan biridir. U 15 ming km yo‘l yurganda o‘zidan 3250 kg 
karbonat angidrid gazi, 500 kg karbon oksidi gazi, 100 kg zararli 
uglevodorodlar va 30 kg ga yaqin azot oksidi ajratib chiqaradi.
Avtomobillar ishlab chiqaradigan gazlar tarkibidagi zararli 
moddalar tegishli davlat standartlari bilan cheklab qo‘yilgan.
Ekologik xavfsizlik avtomobilning tashqi shovqini bilan 
xarakterlanadi, u davlat standartiga asosan 80 – 85 – dB dan oshmas-
ligi kerak. Shovqinni pasaytirish maqsadida ishlatilgan gazlarni 
chiqarish tizimida qo‘shimcha ovoz so‘ndirgich qo‘llaniladi, 
tovush li ishoralarni aholi yashash joylarida qo‘llash taqiqlangan. 
(Istisno tariqasida YTHning oldini olish uchun tovushli ishoradan 
foydalanishga ruxsat etiladi.)
Ekologik xavfsizlik transport vositasining konstruksiya siga va 
qo‘llaniladigan yonilg‘i turiga bog‘liq.
Ekologik muammo avtomobillashtirish va undan kelib chiqa-
digan zararli oqibatlar bilan bog‘liq. Bular orasida eng ko‘p 
sezilarlisi – atrof-muhitni dvigatelda ishlatilgan gazlar bilan ifloslan-
tirishdan iborat.
Havo tarkibining sifati, zararli moddalar aralashmasining yo‘l 
qo‘yiladigan me’yori bilan belgilanadi. Yo‘l qo‘yiladigan me’yor 
esa, tibbiy biologik va ijtimoiy-iqtisodiy me’yorlar asosida inson 
salomatligini saqlash nuqtayi nazaridan amalga oshiriladi.
Zararli moddalarning yo‘l qo‘yiladigan me’yori insonni bu 
muhitda faoliyat ko‘rsata olishini hisobga olgan holda belgilanadi.
Avtomobil dvigatellarining ishlab chiqargan gazlar tarkibi 
quyidagi jadvalda keltirilgan.