O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi j. R. Qulmuhamedov, K. M. Nazarov

6.4. Quvib o‘tishda avtomobilni boshqarish
Yo‘l harakati qoidalariga asosan, quvib o‘tish deganda, avtomo-
bilning egallagan harakatlanish bo‘lagidan chiqib, oldinda ketayot-
gan transport vositasidan o‘zib ketishi tushuniladi.
Quvib o‘tish murakkab manyovr bo‘lib, haydovchining o‘z 
vaqtini yo‘qotmaslik va ko‘zlagan manziliga tezroq yetib olish 
maqsadida sodir bo‘ladi.
Quvib o‘tishni ikki turga ajratish mumkin (tugallanmay qolgan 
quvib o‘tishni hisobga olmaganda):
1. Avtomobil egallab turgan harakatlanish bo‘lagidan chiqib, 
oldin da ketayotgan avtomobilni quvib o‘tadi va shu harakatlanish 
bo‘la gida harakatni davom ettiradi – sodda quvib o‘tish (46-rasm).
46-rasm.
Sodda quvib o‘tish.
2. Avtomobil egallab turgan harakatlanish bo‘lagidan chiqib, 
oldinda ketayotgan avtomobilni quvib o‘tadi va keyin yana o‘zining 
avval harakatlangan harakat yo‘lagiga qaytib o‘tadi – murakkab 
quvib o‘tish (47-rasm).
47-rasm.
Murakkab quvib o‘tish.
Sodda quvib o‘tish turida oldinda harakatlanayotgan avtomo-
bilga nisbatan tez harakatlanayotgan birinchi avtomobil yonidagi 
harakatlanish yo‘lagida avtomobil bor-yo‘qligini orqani kuzatish 
ko‘zgusi orqali kuzatib boradi va orqadan kelayotgan avtomobilga 
xalaqit bermasligiga ishonch hosil qilganidagina quvib o‘tishga 
kirishadi. Quvib o‘tish jarayoni boshlangunicha haydovchi birinchi 
bo‘lib, ikkinchi avtomobil orasida ma’lum bir xavfsizlik oralig‘ini 
(X
1
) saqlashi kerak bo‘ladi. Bunday quvib o‘tishlar bir tomonga 
harakat lanish yo‘lagi ikki va undan ortiq bo‘lganda amalga oshiriladi.

---

71
O‘zbekiston avtomobil yo‘llarining 70 % dan ko‘proq qismini 
ikki tasmali, ya’ni harakatlanish yo‘lagi ikkita bo‘lgan yo‘llar 
tashkil etadi. Shuning uchun bunday yo‘llarda asosan murakkab 
quvib o‘tish jarayoni amalga oshiriladi. Bu usul harakatlanish 
yo‘lagi ikkitadan ko‘p bo‘lgan hollarda ham juda ko‘p takrorlanadi.
Buning uchun orqada harakatlanayotgan avtomobil oldinda 
harakatlanayotgan avtomobilga nisbatan ma’lum bir xavfsizlik 
oralig‘i 
ni saqlaydi. Haydovchi yon tomonidagi harakatlanish 
yo‘la 
gi 
da harakatlanayotgan avtomobilga xalaqit bermasligiga 
ishonch hosil qilgach, quvib o‘tishga kirishadi. Bu paytda ikkinchi 
avtomobil ham harakatda bo‘ladi. Birinchi avtomobil o‘zining avval 
egallab turgan harakatlanish yo‘lagiga qaytib o‘tganida ikkinchi 
avtomobil bilan oralarida (X
2
) xavfsizlik oralig‘i ta’minlangan 
bo‘lishi kerak. Quvib o‘tish vaqtida ikkinchi avtomobil S
2
masofani 
bosib o‘tishini hisobga olinsa, u holda quvib o‘tish masofasini (S
q
) 
quyidagicha yozish mumkin:
S
K 
= S
1
= X
1 
+ X
2 
+ S
2 
+ L
1 
+ L
2 
yoki S
K 
= S
1
= V
1 
· t
K
.
Quvib o‘tilayotgan avtomobilning quvib o‘tish vaqti ichida bosib 
o‘tgan yo‘li quyidagicha aniqlanadi:
S
V t
S
V
K
K
V
V
2
2
2
1
1
=
=
⋅
.
Yuqoridagi formulalardan ko‘rinib turibdiki, quvib o‘tish 
masofasi quyidagiga teng bo‘ladi:
S
V V
V
K
X X
L L
=
−
⋅
+
+ +
1
2
1
2
1
2
1
.
Quvib o‘tish vaqtini esa quyidagicha ifodalash mumkin:
t
K 
 = S
K 
/ V
2
= (
X
1
+
X
2
+
L
1
+
L
2 
)/(
V
1 
– 
V
2
).
Quvib o‘tish masofasi va vaqtini aniqlash formulalaridan ko‘rinib 
turibdiki, ularning qiymatlari va xavfsizlikni ta’minlash shartlari 
birinchi galda xavfsizlik oralig‘ining qiymatiga bog‘liq ekan.
Xavfsizlik oralig‘ining qiymatlarini aniqlashning bir qancha 
usullari tavsiya etilgan:
1. Avtomobillarning to‘xtash yo‘liga teng qilib olish.
2. Avtomobillarning to‘xtash yo‘llarining ayirmasiga teng qilib 
olish.
3. Empirik formula yordamida aniqlash.

---

72
Uchinchi usulda xavfsizlik oraliqlari quyidagi formulalar yorda-
mida aniqlanadi:
X
1
=
a
K
V 
1
2 
+ 4.0;
X
2
=
v
K
V 
2
2 
+ 4.0.
bu yerda: 
a
K
va 
v
K
– empirik koeffitsiyentlar (1-jadval).
1-jadval
T/r
Avtomobillar
a
K
v
K
1
Yengil avtomobillar
0,33
0,26
2
O‘rtacha yuk ko‘taradigan avtomobillar
0,53
0,48
3
Katta yuk ko‘taradigan avtomobillar va avtopoyezdlar
0,75
0,67
Xavfsizlik oralig‘ining qiymatini birinchi usul yordamida tanlash-
ni yosh, tajribasi bo‘lmagan haydovchilarga tavsiya etish mumkin.
Ikkinchi usuldan foydalanish tajribali haydovchilarga tavsiya 
etiladi.
Uchinchi usul esa tajribasi juda yuqori bo‘lgan haydov chilar-
gagina tavsiya etilishi mumkin.
Yuqorida yon tomondagi harakatlanish yo‘lagida qarama-qarshi 
yo‘nalishda avtomobil yo‘q bo‘lgan holat ko‘rib chiqildi. Agar 
qarama-qarshi yo‘nalishda avtomobil harakatlanayotgan bo‘lsa, 
quvib o‘tish vaqti ichida uni bosib o‘tgan yo‘li:
S
S
K
V
V
3
3
1

ekani hisobga olinsa, quvib o‘tish uchun zarur bo‘lgan bo‘shliq 
masofa quyidagicha aniqlanadi:
S
V V
b
X X
L L
V
V
=
−
+
+
+ +
1
2
1
2
1
2
1
3
(
)
.
Hozirgacha avtomobillarning tekis yo‘lda harakatlanayot-
ganidagi quvib o‘tish jarayonlari ko‘rib chiqildi. Amalda juda ko‘p 
haydovchilar quvib o‘tishni boshlagunlaricha tekis harakatlanadilar. 
Quvib o‘tish jarayonini boshlash bilan bir paytda juda ko‘p 
haydovchilar kichik uzatmaga o‘tib, tezlanish bilan harakatlanadilar. 
Tezlanish bilan quvib o‘tilganda, quvib o‘tish masofasi va vaqti 
quyidagicha aniqlanadi:
S
K
 = V
2
t
K
 + 
jt
2
K
/2,
t
X
X
L L
j
K
=
+
+ +
2
1
2
1
2
(
) /
,
bu yerda: j – avtomobilning tezlanishi.

---

73