O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi j. R. Qulmuhamedov, K. M. Nazarov

IX. AVTOMOBILNI TEJAMKORLIK BILAN
BOSHQARISH USULI
Avtomobildan foydalanilayotganda uni tejamli boshqarish 
natijasida yonilg‘i sarfini kamaytirish xalq xo‘jaligi uchun ham, 
shaxsiy haydovchilar uchun ham juda foydalidir.
Bugungi kunda avtomobildan foydalanish davrida asosiy xarajatlar 
yonilg‘iga sarflanyapti. Shuning uchun har bir haydovchi qaysi rusum
-
dagi avtomobilni boshqarmasin, yonilg‘i sarfining qanday omillarga 
bog‘liqligini va avtomobilni boshqarishda qaysi usul eng kam yonilg‘i 
sarfiga olib kelishini bilishi kerak. Bulardan tashqari, yonilg‘ini kam 
sarflash dvigatelning ishlashidan vujudga keladigan chiqindi gazlar-
ning, ayniqsa, zaharli chiqindi gazlarning kamayishiga, bu esa, o‘z 
navbatida, atrof-muhit ifloslanishining kamayishiga olib keladi.
Avtomobilning yonilg‘i bo‘yicha tejamkorligini baholashda bo-
sib o‘tilgan yo‘l yoki bajarilgan transport ishiga to‘g‘ri kelgan yonilg‘i 
sarfidan foydalaniladi (
l
/100
km
yoki 
l/tkm
). Rivojlangan mamlakatlarda 
yonilg‘i tejamkorligi ma’lum hajmdagi yonilg‘i bilan avtomobil qancha 
masofani o‘ta olishini aniqlab, baholash joriy etilgan.
Avtomobillarda yonilg‘i sarfining katta bo‘lishi bir qancha 
omillarga bog‘liq bo‘lib, ularni quyidagi turlarga bo‘lish mumkin:
– transport vositasining va unga o‘rnatilgan dvigatelning konst-
ruk siyasiga;
– transport vositasidan foydalanish qoidalari va ularning texnik 
xizmat ko‘rsatish sifatiga;
– har xil yo‘l sharoitida avtomobilni boshqarish texnikasiga;
– transport vositasining massasiga;
– dvigatelning foydali ish koeffitsiyentiga.
Yonilg‘i sarfi transport vositasida qanday transmissiya 
qo‘llanilishiga, dvigatelning litrli hajmi, silindrlar soni va boshqa 
qism va agregatlariga qarab har 100 
km
uchun har xil bo‘ladi 
va u transport vositasini ishlab chiqaruvchi zavod tomonidan 
uning texnik tasnifida ko‘rsatilgan bo‘ladi. Yengil avtomobillarda 
4 pog‘onali uzatmalar qutisi o‘rniga 5 pog‘onali uzatmaning 
qo‘llanilishi ham yonilg‘ini tejaydi.
Transport vositalaridan foydalanish qoidalari va ularga texnik 
xizmat ko‘rsatish deganda, dvigatel karteriga va boshqa qismlariga 

---

91
texnik pasportda ko‘rsatilgan moy va yonilg‘ini belgilangan 
miqdorda quyish, yonilg‘i uzatish tarmog‘ining bikrligini ta’min lash, 
ularning ifloslanishini oldini olish, karburatorlarni to‘g‘ri sozlash, o‘t 
oldirish tizimini va klapanlarni to‘g‘ri sozlash, chiqarish tizimining 
ifloslanib qolishi yoki boshqa turdagi shovqin o‘chirgichlarni 
o‘rnatish, buzuq termostatni qo‘llamaslik kabilar tushuniladi.
Har xil yo‘l sharoitlarida avtomobilni tejamli boshqarish texni kasi 
asosan haydovchiga, uning malakasiga va bilimiga bog‘liq bo‘ladi.
Avtomobilni har xil yo‘l sharoitlarida to‘g‘ri boshqarish 25 % 
gacha yonilg‘ini tejash imkoniyatini beradi.
Yonilg‘i sarfi birinchi galda dvigatelning issiqlik temperatura-
siga bog‘liq bo‘ladi. Dvigatel o‘t oldirilgandan ke yin ma’lum muddat 
u qizdirilishi kerak. Har xil turdagi dvigatellar uchun optimal 
temperatura uning texnik pasportida ko‘rsatilgan bo‘ladi. Agar dvigatel 
sovuq bo‘lsa, silindrga yuborilayotgan yonilg‘i qorishmasi bug‘lan-
magan holda bo‘ladi va to‘liq yonmaydi. Dvigatelning tempera turasi 
95°C dan 75°C ga tushganida yonilg‘i sarfining 3 – 5 % ga, 65°C gacha 
pasayishi esa 20 % gacha yonilg‘i sarfining ortishiga olib keladi.
Ma’lumki, harakat tezligi yonilg‘i va moy sarflanishining 
ortishiga olib keladi.
Polyak olimlarining «Fiat 
– 
127P» avtomobilida o‘tkazgan 
tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, bu avtomobilda 120