O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

VI-BOB 
KEYINGI INSTITUTSIONAL NAZARIYALAR D.J. KLARK, A. 
BERLIY VA G. MINZ NAZARIYALARI 
6.1. Keyns aksilneoklassik iqtisod g`oyalari. 
 1930-yillardagi Buyuk Depressiya davrida Keyns neoklassik 
iqtisod g`oyalariga qarshi chiqib, iqtisodiy tafakkurda inqilobga 
boshchilik qildi, va agarda ishchilar ish haqi talablarida moslashuvchan 
bo`lsa, erkin bozorlar qisqa va o`rta muddatda avtomatik ravishda to`liq 
bandlikni ta`minlaydi degan g`oyalarga qarshi chiqdi. U yalpi talab 
(iqtisoddagi jami harajatlar) iqtisodiy faollikning umumiy darajasini 
belgilaydi, yalpi talabning etarli darajada bo`lmasligi esa uzoq muddatli 
yuqori ishsizlikka olib kelishi mumkinligini ta`kidlaydi. 
Keyns iqtisodiy tanazzul va tushkunliklarning salbiy oqibatlarini 
yumshatish uchun fiskal va pul-keridt siyosatidan foydalanish tarafdori 
edi. U o`zining 1936-yilda chop etilgan ―bandlik, foiz va pulning 
umumiy nazariyasi‖ nomli yirik asarida bu g`oyalarni batafsil bayon 
qildi. 1930-yillarning o`rtalari va oxirlarida etakchi G`arb iqtisodlari 
Keynsning siyosat bo`yicha tavsiyalarini qabul qildilar. Deyarli barcha 
kapitalistik hukumatlar 1946 yilda Keyns vafotidan keyin yigirma yil 
oxirida shunday qilishdi. 
Jon Maynard Keyns – ingliz iqtisodchisi, iqtisodda Keynscha 
yo`nalish asoschisi. U yalpi talab (iqtisoddagi jami xarajatlar) iqtisodiy 
faollikning umumiy darajasini belgilaydi, yalpi talabning etarli darajada 
bo`lmasligi esa uzoq muddatli yuqori ishsizlikka olib kelishi 
mumkinligini ta`kidladi.
Keyns iqtisodiy tanazzul va tushkunliklarning salbiy oqibatlarini 
yumshatish uchun fiskal va pul-kredit siyosatidan foydalanish tarafdori 
edi. Bu fikrlarni u 1936 yilda nar etilgan ―Bandlik, foiz va pulning 
umumiy nazariyasi‖ nomli yirik asarida batafsil yoritib bergan. 1930-
yillarning o`rtalari va oxirlarida etakchi G`arb iqtisodlari Keynsning 
siyosat bo`yicha tavsiyalarini qabul qildilar. Deyarli barcha kapitalistik 
hukumatlar 1946 yilda Keyns vafotidan keyin yigirma yillar o`tib 
oxirida shunday qilishdi. Keyns Britaniya delegatsiyasi rahbari sifatida 
2-jahon urushi tugaganidan keyin yaratilgan xalqaro iqtisodiy 

---

62 
institutlarni rivojlantirishda ishtirok etdi, biroq Keynsning takliflari 
Amerika delegatsiyasi tomonidan bir qator jihatlar bo`yicha rad etildi.
Keynsning ta`siri 1970-yillarda, qisman o`sha o`n yillikda 
Angliya-Amerika iqtisodini qiynagan stagflyatsiya tufayli, qisman 
Milton Fridman va hukumatning iqtisodiy tsiklni ijobiy tartibga solish 
qobiliyatiga qarshi chiqgan boshqa monetaristlar tomonidan Keyns 
siyosatini tanqid qilganligi sababli fiskal siyosat choralari bilan pasaya 
boshladi.
Biroq, 2007-2008 yillardagi jahon moliyaviy inqirozining 
boshlanishi Keynscha fikrning qayta tiklanishiga sabab bo`ldi. 
Keynsning iqtisodiy nazariyasi AQSH Prezidenti Barak Obama, buyuk 
Britaniya Bosh vaziri Gordon Braun va boshqa hukumat rahbarlari 
tomonidan inqirozga javoban olib borilgan iqtisodiy siyosatning nazariy 
asosini yaratdi.
1999-yilda, Taym jurnali Keynsni asrning eng muhim odamlari 
qatoriga kiritib, ―uning hukumatlar o`zlarida yo`q pullarni sarflashlari 
kerakligi haqidagi radikal g`oyasi kapitalizmni qutqarishi mumkin‖, deb 
ta`kidladi. Keyns g`oyalari ta`sirida vujudga kelgan iqtisodiy yo`nalish 
keyinchalik ―keynschilik‖ deb ataladi. ―Ish bilan bandlik, foiz va 
pulning umumiy nazariyasi‖ – Jon Meynard Keynsning 1936 yil fevral` 
oyida birinchi marta nashr etilgan, iqtisodiy fan va iqtisodiy siyosatning 
rivojlanishiga katta ta`sir ko`rsatgan ilmiy asari. 
Kitob Keynsning asosiy asari hisoblanadi, unda u zamonaviy 
makroiqtisodiyotning asosiy tizimi va terminologiyasini – ―iste`mol 
funktsiyasi‖, ―ko`paytiruvchi‖, ―samarali talab printsipi‖, ―marjinal 
kapital samaradorligi‖, ―likvidlik afzalligi‖ni yaratdi. Kitobda Keyns o`z 
oldiga ―inqilob‖ (keyinchalik ―keynscha‖ deb ataladi) qilish vazifasini 
qo`ydi – bozor iqtisodiyoti vaqtinchalik zarbalardan keyin tabiiy 
ravishda resurslar bilan to`liq bandlik holatiga qaytadi, degan klassik 
nazariya postulatlarining noto`g`riligini ko`rsatish. 
Keyns Britaniya delegatsiyasi rahbari sifatida 2-jahon urushi 
tugaganidan 
keyin 
yaratilgan 
xalqaro 
iqtisodiy 
institutlarni 
rivojlantirishda ishtirok etdi, biroq Keynsning takliflari Amerika 
delegatsiyasi tomonidan bir qator jihatlar bo`yicha rad etildi.

---

63 
Keynsning ta`siri 1970-yillarda, qisman o`sha o`n yillikda 
Angliya-Amerika iqtisodini qiynagan stagflyatsiya tufayli, qisman 
Milton Fridman va hukumatning iqtisodiy tsiklni ijobiy tartibga solish 
qobiliyatiga qarshi chiqgan boshqa monetaristlar tomonidan Keyns 
siyosatini tanqid qilganligi sababli pasaya boshladi. Biroq, 2007-2008 
yillardagi jahon moliyaviy inqirozining boshlanishi Keynscha fikrning 
qayta tiklanishiga sabab bo`ldi. Keynsning iqtisodiy nazariyasi 
iqtisodiyotning nazariy asosini yaratdi. Bu inqirozga javoban AQSH 
prezidenti Barak Obama, buyuk Britaniya Bosh Vaziri Gordon Braun va 
boshqa hukumat rahbarlari tomonidan qabul qilingan siyosat.
1999-yilda Taym jurnali Keynsni asrning eng muhim odamlari 
qatoriga kiritib, ―uning hukumatlar o`zlarida yo`q pullarni sarflashlari 
kerakligi haqidagi radikal g`oyasi kapitalizmni qutqarishi mumkin‖, deb 
ta`kidladi. Keyns g`oyalari ta`sirida vujudga kelgan iqtisodiy yo`nalish 
keyinchalik ―keynschilik‖ deb ataladi. U mustaqil fan sifatida 
makroiqtisodiyotning asoschilaridan biri hisoblanadi. Bundan tashqari, 
Keyns ehtimollik soni emas, balki mantiqiy nisbat degan taxminga 
asoslanib, ehtimollikning original nazariyasini yaratdi. 
1920-yillarda Keyns jahon iqtisodiyoti va moliyasining kelajagi 
muammolari bilan shug`ullangan. 1921 yil inqirozi va undan keyingi 
tushkunlik olim e`tiborini narx barqarorligi muammosiga hamda ishlab 
chiqarish va bandlik darajasiga qaratdi. 1923-yilda Keyns ―pul islohoti 
to`g`risidagi risola‖ni nashr etadi, unda pul qiymatining o`zgarishining 
sabab va oqibatlarini tahlil qiladi, shu bilan birga inflyatsiyaning 
daromadlar taqsimotiga ta`siri, kutishlarning roli, o`zaro bog`liqlik kabi 
muhim jihatlarga e`tibor beradi.
To`g`ri, pul-kredit siyosati, Keynsning fikricha, ichki narxlarning 
barqarorligini ta`minlash ustuvorligidan kelib chiqishi kerak va 
Britaniya hukumati bunda qilganidek, ortiqcha baholangan valyuta 
kursini saqlab qolishni maqsad qilmasligi kerak. Keyns bu siyosatni 
―janob CHerchillning iqtisodiy oqibatlari‖ (1925) risolasida tanqid 
qiladi. 
1920-yillarning ikkinchi yarmida Keyns o`zini ―Pul haqida 
risola‖ga (1930) bag`ishladi va u erda valyuta kurslari va oltin standarti 

---

64 
bilan bog`liq masalalarni o`rganishni davom ettirdi. Ushbu ishda 
birinchi marta kutilayotgan jamg`armalar va kutilayotgan investitsiyalar 
o`rtasida avtomatik muvozanat yo`qligi, ya`ni ularning to`liq bandlik 
darajasida tengligi haqida fikr paydo bo`ldi. 
1920-yillarning oxiri – 1930-yillarning boshlarida AQSH 
iqtisodiyotini chuqur inqiroz – ―Buyuk depressiya‖ni boshdan kechirdi, 
bu inqiroz nafaqat Amerika iqtisodiyotini qamrab oldi – Evropa 
davlatlari ham inqirozdan aziyat chekdi. Evropada esa bu inqiroz 
avvalgidan ham ertaroq boshlangan edi. Dunyoning etakchi davlatlari 
rahbarlari va iqtisodchilari inqirozdan chiqish yo`llarini jon-jahdi bilan 
izlashdi. 
Vaqti-vaqti bilan Keyns Sovet Rossiyasiga va o`sha paytda u erda 
olib borilayotgan iqtisodiy tajribaga qiziqish bildirgan. Buning shaxsiy 
sabablari ham bor edi, chunki uning rafiqasi Rossiyada tug`ilgan 
balerina edi. 1925 yil sentyabr` oyida Keyns Moskva va Leningradga 
tashrif buyurdi [5, c. 470]. Natijada ―Rossiyaga qisqacha qarash‖ 
maqolasi nashr etildi, unda u kommunistik mafkurani dinning bir shakli 
sifatida ta`riflangan: Leninizm – bu evropaliklar bir necha asrlar 
davomida o`z qalblarining turli burchaklariga joylashtirilgan ikkita 
narsaning qalati kombinatsiyasi – din va biznes.
Bu haqiqat hayratga soladi, chunki bizni takabbur qiladigan 
mutlaqo yangi turdagi dinga duch kelayapmiz va bunday dinga 
bo`ysunadigan biznes – o`z mustaqil qonunlari bo`yicha rivojlanish 
o`rniga nihoyatda samarasiz bo`lib qoladi [13, c. 448]. Ma`lumki, Keyns 
Sovet Ittifoqida amalga oshirilayotgan iqtisodiy o`zgarishlarga ko`p 
jihatdan hayrihoh edi. 
Ba`zida shunday tuyuladiki, u bu erda qashshoqlik, axmoqlik va 
zulmga qaramay – hayot laboratoriyasi. Aynan shu erda turli xil 
kimyoviy elementlar yangi kombinatsiyalarda birlashadi, bu erda ular 
yoqimsiz hid chiqaradi va hatto portlaydi, ammo natija muvaffaqiyatli 
bo`lsa, nimadir sodir bo`lishi mumkin [55, c.632]. 
SHuni unutmaslik kerakki, Keyns katta darajada kapitalizmning 
tanqidchisi edi, va bu erda uning xulosalari Karl Marks kabi uzoqqa 
bormagan bo`lsada, ular bozor iqtisodiyotida o`z-o`zini tartibga solish 

---

65 
mexanizmining yo`qligi asosida kapitalistik tizimni jiddiy tuzatishni 
nazarda tutgan edi [10, c. 268]. 
Keyns Qirollik moliya va sanoat komissiyasi va Iqtisodiy maslahat 
kengashi a`zosi etib tayinlandi. 1936 yil fevral` oyida olim o`zining 
asosiy asari – ―Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi‖ni nashr 
etadi, unda u, masalan jamg`arish mul`tiplikatori (Keyns mul`tiplikatori) 
tushunchasini kiritadi, shuningdek, o`zining ―asosiy psixologik 
qonunini‖ shakllantiradi. ―Bandlik, foiz va pulning umumiy 
nazariyasi‖dan keyin Keyns o`z davrining iqtisod fani va iqtisodiy 
siyosatining etakchisi maqomini tasdiqlaydi. 
1940 yilda Keyns G`aznachilikning harbiy masalalar bo`yicha 
maslahat qo`mitasi a`zosi, keyin vazirning maslahatchisi bo`ldi. O`sha 
yili u "Urush uchun qanday to`lash kerak?" Unda ko`rsatilgan reja 
soliqlar to`langanidan keyin fuqarolar tomonidan qoldirilgan va ma`lum 
darajadan oshib ketgan barcha pul mablag`larini keyinchalik pochta 
jamg`arma bankidagi maxsus hisob raqamlariga majburiy tarzda 
kiritishni nazarda tutadi. Bunday reja bir vaqtning o`zida ikkita vazifani 
hal qilish imkonini berdi: talabdagi inflyatsiyani zaiflashtirish va 
urushdan keyingi tanazzulni kamaytirish. 
1942 yilda Keyns Lordlar palatasining a`zosi bo`ldi. Ikkinchi jahon 
urushi davrida Keyns o`zini xalqaro moliya va jahon moliya tizimining 
urushdan keyingi tuzilishi masalalariga bag`ishladi. U Bretton-Vuds 
tizimining kontseptsiyasini ishlab chiqishda ishtirok etdi va 1945 yilda 
Buyuk Britaniyaga Amerika kreditlari bo`yicha muzokaralar olib bordi.
Keyns valyuta kurslarini tartibga solish tizimini yaratish g`oyasini 
ilgari surdi, bu esa uzoq muddatli istiqbolda ularning amalda 
barqarorligi printsipi bilan birlashtiriladi. Uning rejasida kliring ittifoqini 
yaratish ko`zda tutilgan bo`lib, uning mexanizmi passiv to`lov balansiga 
ega bo`lgan mamlakatlarga boshqa davlatlar tomonidan to`plangan 
zaxiralardan foydalanish imkonini beradi. 
1946 yil mart oyida Keyns Xalqaro valyuta fondining ochilishida 
ishtirok etdi. 1946 yil 21 aprelda miokard infarktidan vafot etdi. 
Vestminsterda dafn etilgan.

---

66