O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

 
5.5. Evolyutsion institutsionalizm. Asosiy vakillari: 
Richard Nel`son, Sidney Vinter, Jeffri Xojson. 
Asosiy ishlari: R.Nel`son, S.Vinter ―Evolyutsion tahlil iqtisodiy 
o`zgarishlar‖ (Iqtisodiy o`zgarishlarning evolyutsion nazariyasi) 
(1982)gi institutsionalizm ma`lum darajada J.Kommons ijodida ildiz 
otgan bo`lsa, evolyutsion institutsionalizm T.Veblen asarlarisiz paydo 
bo`lishi qiyin edi. Barcha hisob-kitoblarga ko`ra, evolyuuion 
institutsionalizm (shuningdek, evolyutsion iqtisodiy nazariya deb ham 
ataladi) 1982 yilda R.Nel`son va S.Vinterning 2000 yilda rus tilida nashr 
etilgan yuqorida tilga olingan kashshof ishi nashr etilganda yaratildi. 
Institutsionalizmning 
ushbu 
yo`nalishining 
asosiy 
xususiyatlari 
quyidagilardan iborat: 
Optimallashtirish va uslubiy shartlarni rad etish individualizm. 
Evolyutsion institutsionalistlar eskilariga ergashib, insonni jamiyatdan 
ajratilgan holda harakat qiladigan ―ratsional optimallashtiruvchi‖ 
g`oyasini rad etadilar. SHuning uchun ularning nazariyalari ham asosiy 
oqimga to`g`ri kelmaydi. 
Iqtisodiy o`zgarishlarni o`rganishga etibor. T.Veblen (va boshqa 
eski institutsionalistlar) kabi evolyutsionistlar bozor iqtisodiyotiga 
dinamik tizim sifatida qaraydilar. 
Biologik analogiyalarni chizish. Agar, masalan, ko`plab klassiklar 
va neoklassiklar bozor iqtisodiyotini mexanik tizimga o`xshatishgan 
bo`lsa, evolyutsionistlar iqtisodiy o`zgarishlarni ko`p darajada biologik 

---

59 
o`xshashlik bilan izohlaydilar (masalan, aholi tarkibidagi firmalar 
to`plamini taqqoslash va boshqalar). 
Tarixiy vaqtning rolini hisobga olgan holda, shu jihatdan 
eqolyutsion institutsionalistlar postkeynchilarga o`xshaydi: ammo, agar 
ikkinchi ko`proq kelajakning noaniqligiga e`tibor qaratsa, unda 
birinchisi – o`tmishning qaytarilmasligiga. SHu munosabat bilan ular 
tarixiy vaqtning qaytarilmasligi oqibati bo`lgan va umuman iqtisodiyot 
uchun optimal bo`lmagan natijalarga olib keladigan turli dinamik 
hodisalarni ta`kidlaydilar. Bunday hodisalar ko`rinishdir rivojlanishning 
o`tmish traektoriyasiga bog`liq. Ushbu hodisalar (T.Veblen tomonidan 
tekshirilgan), shuningdek, ―gisterez‖ va ―bloklash‖ni o`z ichiga oladi. 
Gisterezis tizimning yakuniy natijalarining oldingi natijalariga 
bog`liqligini ifodalaydi. Bloklash – tizimning o`tmishdagi voqealar 
natijasi bo`lgan va undan darhol chiqish yo`li bo`lmagan optimal 
bo`lmagan holati. 
Rutinlar tushunchasi va firmaning evolyutsion nazariyasi. 
Evolyutsionistlarning fikriga ko`ra, xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning 
hatti-harakatlarida asosiy rol` 
o`ynaydi 
muntazam, 
bu 
hatti-
harakatlarning barqaror stereotiplari kabi narsadir. Evolyutsiya 
nazariyasida bu atama ―...tashkilot davomida doimiy takrorlanadigan 
faoliyat modelini individual maxoratni yoki (―sifat‖ muntazam) shaxs 
yoki shaxs darajasida ushbu turdagi hodisasiz samarali ishlashni 
to`g`irlashi mumkin bo`lgan tashkilotdir‖.
Boshqacha qilib aytadigan bo`lsak, tartiblar asosan odatlarga 
o`xshaydi. Birinchisi tabiatan ongsizdir. Bu kontseptsiya firmalarning 
evolyutsion nazariyasida asosiy hisoblanadi (bu erda ―firmalarning 
barcha normal va bashorat qilinadigan hatti-harakatlari uchun umumiy 
atama...‖).
Ushbu atamaga ko`ra, firmalarning hatti-harakatlari tartibga ko`ra 
optimallashtirish 
hisob-kitoblari 
bilan 
boshqariladi. 
Bu 
shuni 
anglatadiki, firma muhitida o`zgarishlar yuz bergan taqdirda, ikkinchilar 
doim ham o`z hatti-harakatlarini o`zgartirmaydi, bu neoklassik 
nazariyaga zid keladi. firmalar faqat ektremal holatlarda eski tartiblarni 
yangilariga almashtirishga rozi bo`lishadi. SHu bilan birga, tartiblarni 

---

60 
o`zgartirish juda jarayoni deyiladi, qidirmoq tegishli tartiblar bilan 
boshqariladi. Rutinlar qarshiligining sabablari quyidagilardan iborat. 
Birinchidan tartiblar firmalarning o`ziga xos aktivlari bo`lib, ularni 
sotib olish uchun ma`lum xarajatlar amalga oshiriladi. Boshqacha qilib 
aytadigan bo`lsak, muntazamlik o`lik xarajat bilan bog`liq. SHuning 
uchun eski tartiblarni yangilari bilan almashtirish qimmatga tushadi.
Ikkinchidan tartiblarning o`zgarishi ma`lum bir firmaning boshqa 
sheriklari 
bilan 
munosabatlari 
yoki 
ushbu 
firma 
ichidagi 
munosabatlarning yomonlashishiga (hatto yorilishi) olib kelishi 
mumkin. 
Uchinchidan, tartiblar yuqorida aytib o`tilgan ongsizligi tufayli 
ham kuchli. 
Hukumat aralashuviga ijobiy munosabat. Evolyuuion institutsional 
tahlilning oldingi xususiyatlari shuni ko`rsatadiki, iqtisodiy o`zgarishlar 
lptimal natijalarni ta`minlash uchun ichki tendentsiyaga ega emas.
SHuning uchun evolyutsionistlar nuqtai nazariyadan, davlatning 
aralashuvi – masalan, texnologie taraqqiyot sohasida - iqtisodiyotga 
ijobiy ta`sir ko`rsatishi mumkin. 

---

61