O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

 
5.2. Institutsionalizmning umumiy xususiyatlari. 
XX-asr boshlarida monopoliya monopoliyaga qarshi siyosatning 
kuchayishi munosabati bilan AQSH iqtisodchilari hayot voqeligidagi 

---

48 
o`zgarishlarni aks ettirib, iqtisodiy tafakkurning yangi yo`nalishi –
sotsial-institutsional asos solgan bir-qancha nazariyalarni ishlab 
chiqdilar.
Institutsionalizm 
ma`lum 
ma`noda 
iqtisodiy 
nazariyaning 
neoklassik yo`nalishiga muqobildir. Iinstitutsionalizm nazariyotchilari 
tahlil predmeti sifatida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning iqtisodiy va 
noiqtisodiy muammolarni, moddiy omillar bilan bir qatorda tarixiy 
kontekstda ko`rib chiqiladigan ma`naviy, axloqiy, huquqiy va boshqa 
tadqiqot ob`ektlarini ham harakatlantiruvchi omil sifatida ko`radilar.
Iqtisodiyot kuchlari –ular institutlarni birgalikda ko`rib chiqadilar, 
birlamchi va ikkilamchiga bo`linmaydilar va ularni bir-biriga qarama-
qarshi qo`ymaydilar. 
Institutsionalizm iqtisodiy tafakkurning sifat jihatdan yangi 
yo`nalishi bo`lib, u iqtisodiy nazariyaning oldingi maktablarining eng 
yaxshi nazariy va uslubiy yutuqlarini o`zlashtirgan va eng avvalo: 
matematika va matematik apparatga asoslangan neoklassiklarning 
iqtisodiy tahlilning marjinal tamoyillari (iqtisodiyotning rivojlanish 
tendentsiyalari va bozor kon`yunkturasining o`zgarishini aniqlash 
nuqtai-nazaridan); 
Germaniyaning 
―tarixiy 
maktabi‖ning 
jamiyat 
―ijtimoiy 
psixologiyasi‖ muammolarini o`rganish bo`yicha uslubiy qo`llanmasida. 
M.Blaug ―institutsionalizmning mohiyatini aniqlashga harakat 
qiladigan‖ metodologiya sohasida uchta xususiyatni belgilaydi:
neoklassitsizmga xos bo`lgan yuqori darajadagi abstraktsiyadan va 
ayniqsa, pravoslav narx nazariyasining statik tabiatidan norozilik; 
men 
iqtisodiy 
nazariyani 
boshqa 
ijtimoiy 
fanlar 
bilan 
birlashtirishga intilaman yoki ―fanlararo yondashuvning afzalliklariga 
ishonish‖; 
klassik va neoklassik nazariyalarning empirizmi yo`qligidan 
norozilik, batafsil miqdoriy tadqiqotlarga chaqirish; 
Institutsionalizmning 
paydo 
bo`lishi 
ba`zilar 
tomonidan 
T.Veblenning ―Bo`sh vaqt sinfi nazariyasi‖ nashr etilgan kundan 
boshlab ko`rib chiqiladi. 

---

49 
1899 yil XX asrning boshqa 20-30 yillari J.Kommons va 
V.Mitchell nashrlari amerikalik olimlarning boshqa asarlaridan 
quyidagilar bilan ajralib turishadi: 
Monopoliyaga qarshi kurash; 
Butun ijtimoiy munosabatlarning iqtisodiy o`sishiga ta`sirini 
hisobga olish g`oyasi; 
Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi zaruriyati. 
Institutsionalistlar nazariyaning nomi asosida yotgan ―institut‖ 
tushunchasini jamiyatning iqtisodiyotdagi va undan tashqaridagi 
harakatlantiruvchi kuchning asosiy elementi deb biladilar. Ularda 
―institutlar‖ deganda urf-odatlar, odatlar, odob-axloq, huquqiy qarorlarni 
oldindan belgilab beruvchi davlat, oila, tadbirkorlik, xususiy mulk, 
kasaba uyushmalari, din, axloq va boshqalar kabi turli toifalar va 
hodisalar tushuniladi.