O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti
7.2. Buyuk Depressiya iqtisodiy inqirozi kelib chiqish sabablari
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
75 7.2. Buyuk Depressiya iqtisodiy inqirozi kelib chiqish sabablari va oqibatlari. Ushbu iqtisodiy inqiroz ―buyuk depressiyasi‖ nomi bilan mashhur bo`lib, o`zining juda katta salbiy oqibatlari va dunyo iqtisodiyotiga ko`rsatgan ijtimoiy-iqtisodiy zararining ko`lamdorligi bilan eng ko`p o`rganilgan hamda ko`plab tadqiqotlar olib borilgan inqirozlardan biri bo`lib hisoblanadi. Inqiroz iqtisodiy faollikning keskin pasayganligi, asosiy jahon valyutalarining oltin standartlaridan qoz kechganligi, ishsizlar sonining keskin oshganligi va o`zining iqtisodiyotga ko`rsatgan zarari, iste`mol hajmining pasayib ketganligi bilan tarixda chuqur iz qoldirgan. Mazkur inqiroz N`yu-York fond birjasida sodir bo`lgan tanazzuldan boshlangan bo`lib, ma`lumotlarga ko`ra 1929-yilning 28- 29-oktyabr` kunlari birjaning asosiy indekslari birdaniga 25 foizga pasayib ketishi sodir bo`lgan. Ushbu holatni bartaraf etish va oldingi holatga keltirish uchun qilingan sa`y harakatlarga qaramasdan narxlarning qulashi davom etavergan. 1933 yilda o`zining yuqori cho`qqisiga chiqib, Dou-Jons indeksining 83 foizga pasayishi, ya`ni 365 dan 63 punktga pasayib ketganligiga qayd etilgan. Mazkur holat asta-sekinlik bilan butun Amerika iqtisodiyotini, xususan, tarmoq va sohalarning butunlay parokanda bo`lishiga olib kelgan. Fond birjasining tanazzulidan bir yil o`tar-o`tmas tijorat banklarining birma-bir yopilishi sodir bo`la boshlagan. 1929-1933-yillar oralig`ida AQSHda 9000 tijorat banki o`z faoliyatini to`xtatishga majbur bo`lgan. O`sha paytda faoliyat yuritgan korxonalarning 2/3 qismi yopilib, moliyaviy tizim qariib majruh holga tushib qolgan edi. Buning oqibatida xalqaro kapitallarning ayirboshlanishi va harakatning izdan chiqish vujudga keladi. 1929-1933-yillar oralig`ida AQSHning yalpi ichki maxsuloti 46 foizga, iste`mol tovarlari narxi indeksi esa, 32 foizga pasaygan. Fermerlarning talafoti esa, boshqa tarmoq va sohalarga qaraganda yanada ayanchliroq kasb etib, qishloq xo`jaligi maxsulotlarining narxi 60 foizga pasayib, iqtisodiyotda ishsizlar soni o`zining misli ko`rilmagan darajasiga etib keladi. 76 1933-yil holatiga jami mehnat resurslarining 25 foizi o`zish o`rinlaridan ayrilib, ishsizlar armiyasini yuzaga keltirgan edi. 1930- yilning iyulida Amerika iqtisodiyotini tashqaridan kirib kelayotgan tovar, xizmat va kuchli raqobatdan himoya qilish maqsadida import uchun Smit Xouli boji kiritilgan edi. Kuchli protektsionizm siyosati va davlat bojlarining yuqori stavkada belgilanishi oqibatida Evropa mamlakatlarining iqtisodiyotiga ham asta -sekinlik bilan ta`sir ko`rsata boshlaydi. Birinchilardan bo`lib, o`sha paytda AQSH bilan o`zaro savdo aloqalari katta bo`lgan davlatlar, xususan Buyuk Britaniya, Germaniya, Frantsiya mamlakatlari iqtisodiyoti katta talofat ko`ra boshlaydi. Inqiroz mobaynida (1929-1933 yillar) sanoat ishlab chiqarish hajmi Buyuk Britaniyada 24 foizga, Germaniyada 41 foizga va Frantsiyada 32 foizga pasayishi sodir bo`lgan edi. Buning natijasida ushbu korxonalarning aktsiyalari qiymati Buyuek Britaniyada 48 foizga va Frantsiyada 60 foizga pasayib ketadi. Evropaning eng yirik davlatlarida sodir bo`lgan inqiroz butun Evropani qamrab ola boshlaydi. Statistik ko`rsatkichlarining guvohlik berilishicha, sanoat ishlab chiqarish indeksi CHexoslovakiyada - 40 foiz, Pol`shada - 45 foiz, YUgoslaviyada - 50 foizga pasayib ketadi. Bundan ham yomoni mazkur inqiroz ijtimoiy xarakter kasb etib, ommaviy ishsizlikni ham keltirib chiqaradi. Rasmiy ma`lumotlarga ko`ra 1933-yilda 32 ta mamlakatda o`z ta`sirini o`tkazgan Buyuk depressiya oqibatida ishsizlar soni 44 million kishini tashkil etgan bo`lsa, shundan 14 million nafari AQSHga to`g`ri kelgan. Jahon iqtisodiy inqirozi qariib 10 yil davom etadi. Bu o`z navbatida mamlakatlar iqtisodiyotini izdan chiqarishi bilan birga, ularning siyosiy tizimlarga ham jiddiy ta`sir ko`rsata boshlagan edi. Ushbu yillarda bozorni egallash uchun halol bo`lmagan kurashlar, xalqaro savdo erkinligiga har tomonlama tajovuzlar, import tovarlari uchun belgilangan davlat bojlari va kvotalarining avj olganligi, savdo va valyuta urushlari, demping siyosatining qo`llanilishi kabi bozor iqtisodiyotiga zid bo`lgan chora-tadbirlarning tadbiq etilishi natijasida davlatlar o`rtasidagi o`zaro nizolarning illat olishi va kuchlilarning 77 kuchsizlar ustidan hukmronlik o`rnatishi bilan bog`liq gegemonlik ishtahalarining yuzaga keltirishiga sabab bo`lgan va buning oqibatida millatchilik, kommunistik va fashistik qarashlar harakatlarning yanada urchishi, shuningdek dunyo sahnasida Adol`f Gitler kabi dohiylarning yuzaga kelganligini tarix yaxshi eslaydi. Alaloqibat, Amerikada boshlangan ―Buyuk depressiya‖ Evropa maydonlarida ikkinchi jahon urushining boshlanishiga olib keladi. |