O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti
A.Berli va G.Minzning iqtisodiy tizimdagi inqilobiy
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
6.3. A.Berli va G.Minzning iqtisodiy tizimdagi inqilobiy jarayonlari haqidagi asosiy g„oyalari 50-60-yillardagi institusionalizm muhim xususiyatlaridan biri, uning namoyandalari orasida kapitalizm transformasiyasi turli konsepsiyalari tarqalishi bo‗ldi. Bu, erta institusionalizmga xos bo‗lgan ijtimoiy tanqid susayishi bilan birgalikda kuzatildi. Mazkur holatlar ayniqsa ikkinchi jahon urushidan so‗ng faoliyat ko‗rsatgan G.Minz, A.Berli, Dj.M. Klark, S.Kuznes va boshqalar kabi institusionalizm namoyandalari faoliyatida kuzatiladi. Ular tomonidan ―eski kapitalizm‖ning kamchiliklari va qarama-qarshiliklari tan olinadi, ammo ular tarixiy ahamiyatga ega eskilik sarqitlari sifatiida qabul qilinadi. . Ikkinchi jahon urushidan so‗ng kapitalizm ―sinfiy tinchlik‖, ―to‗kinchilik‖, ―ijtimoiy adolat‖ manbai sifatida qabul qilingan. Bunda kapitalizm tarixiy o‗tmish kamchiliklariga ega bo‗lmagan jamoatchilik rivojlanishi yangi bosqichi sifatida ko‗rib chiqiladi. Shuni ta'kidlab o‗tish kerakki, ikkinchi jahon urushidan so‗ng, kapitalizm tizimi 70 baholanishi juda ijobiy bo‗lib, uning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati ayniqsa AQShda qadrlangan. Oldingi ―intellektual inqilobchilarning ‖ 50-yillarga kelib kapitalizmni maqtashga o‗tishlari, ishlab chiqarish kapitalistik uslubining institusional baholashlarning qayta qurib chiqilishi belgisi edi. Veblen izdoshi bo‗lgan ko‗zga tashlangan amerikalik institusionalist Gardiner Minz, 30- yillarda moddiy daromad olish, yirik korporatsiyalarning asosiy maqsadi ekanligi to‗g‗risidagi g‗oyani ilgari surgan. Mazkur maqsad, uning fikricha ―korporatsiya egalarini iqtisodiy mexanizm buzilishiga olib kelishi mumkin bo‗lgan qarorlarni qabul qilishga majbur qilgan‖. 1962 yilda nashr etilib, G‗arbda katta omalashishga ega bo‗lgan ―Amerikada korporativ inqilob‖ asarida Minz yuqoridagi fikrlarga qarama-qarshi fikrlarni bildirgan. Xususan, u: ―Men yirik biznes va uning jamiyatimizga keltira olishi mumkin bo‗lgan foydalari tarafdoriman‖. Minzning fikricha kapitalizm o‗z xususiyatlarini o‗zgartirgan, va ―korporativ inqilob‖ natijasida ―jamoatchilik kapitalizmiga‖ aylangan. Jamoatchilik kapitalizmi g‗oyasini Minz marksizm g‗oyasiga qarama-qarshi qo‗yadi. u iqtisodiy tizimlarning to‗rt turini ko‗rib chiqadi: tabiiy xo‗jalik, atomistik iqtisodiyot, xususiy kapitalizm va jamoatchilik kapitalizmi. ―Jamoatchilik kapitalizmi, - deb yozadi Minz, - XIX asr kapitalizmini aks ettirgan Marks iqtisodiy modeli asosi bo‗lib xizmat qildi. O‗sha davrlardan so‗ng korporativ inqilob yuz berib, bu holat kommunizm asosi – marksistik nazariyani yaratib berdi‖. Yirik aksionerlik korxonalarini Minz ―jamoatchilik ishlab chiqarish mexanizmi elementlari sifatida qabul qiladi‖. Kapitalizm rivojlanishi ikki bosqichini u ikkita alohida ijtimoiy-iqtisodiy tizim sifatida tahlil qiladi. U kapitalistik ishlab chiqarish rivojlanishi ikkala bosqichiga xos bo‗lgan umumiy xususiyatlarni e'tiborga olmaydi. Minz baholashida kapitalistik korporatsiyalar ―buyuk tadbirkorlik jamoalari va ularning hukmronligi ostidagi tizim, bevosita ―jamoatchilik kapitalizmi‖ deb atalishi mumkin‖. Kapitalizmning prinsipial ravishda yangi tizimga o‗tganligining asosiy belgilari - aksionerlik kapital 71 diffuziyasi va korporatsiyalarga xos bo‗lgan kapitalga nisbatan jamoatchilik ishlab chiqarilishi ustidan nazorat va boshqaruv bo‗limidir. ―Korporativ inqilob‖ va ―boshqaruv inqilobi‖ ideologlaridan yana biri ko‗zga ko‗ringan institusionalist Adol'f Ogastes Berli edi. Agar 30- yillarda Minz bilan birgalikda nashr etilgan ―Zamonaviy korporatsiya va xususiy mulk‖ asarida Berli tanqidiy ravishda iqtisodiyotda monopoliyalar hukmronligi haqida gapirgan bo‗lsa, 1955 yilda nashr etilgan ―Yigirmanchi asr kapitalistik inqilobi‖ kitobida u yirik korporatsiyalar tarafdori sifatida fikr bildirishni boshladi. Yirik korporatsiyalar ―ishlab chiqarishni mukamallashtirish va texnik progressni amalga oshirish uchun cheksiz imkoniyatlarga ega‖ ekanligi sababli, Berli ularni ―zamonaviy jamiyat inqilobiy elementlari‖ deb e'lon qiladi. U amerika jamiyati erishgan darajasini bqori pog‗onaga ko‗tarib, AQsh erishgan ijtimoiy-iqtisodiy yutuqlarni ―xalq kapitalizmi‖ deb atadi. Berli tomonidan berilgan bahoga ko‗ra, ―amerika iqtisodiy respublikasi‖ jamiyatga xizmat qiluvchi yirik korporatsiyalar va ―ma'naviy omil‖ va ―demokratik jarayonni‖ o‗z ichiga oladi. Oxirgi jihat, ― xususiy nafaqa va homiylik fondlari ijtimoiy ta'minoti ko‗rinishida moddiylashadi‖. Davlatni Berli jamiyatning barcha qatlamlari manfaatlarini kafolatlovchi sinflar ustidagi kuchga qiyoslaydi. Uning fikricha, korporatsiyalar ―jamoatchilik fikri va davlat‖ doimiy nazorati ostida bo‗lishadi, mulkga ega bo‗lmasdan turib, katta vakolatlarga ega bo‗lgan korporatsiyalarni boshqaruvchilar esa, jamiyat manfaatlari bilan hisoblashib, korporatsiya odob-axloq normalariga rioya qilishga majbur bo‗lishadi. Shu bilan birgalikda, Berli xususiy mulk huquqi va xususiy tashabbus orasidagi farqni belgilab, ularni korporatsiyalar hukmronligidan ozod qilish zarurligini ham ko‗rsatib o‗tgan. U zamonaviy hukumat roli kuchayishidan xavotirga tushgan holda, mazkur holat ―shaxsning mulkiy va boshqa huquqlariga xavf tug‗dirayotganligi‖ to‗g‗risidagi fikrni ilgari suradi. 72 Shaxsiy erkinliklarni himoya qilish uslubi sifatida Berli korparasion tuzilma doirasida ―adolat sudi‖ kabi amorf tushunchani kiritishni taklif etib, uning doirasida, Berli fikricha, o‗z huquqlari poymol etilgan taqdirda jamiyatning barcha a'zolari ishtirok etishi zarur. Kapitalizm transformasiyasi masalalari bo‗yicha institutsionalistlar qarashlarining boshqa burjua siyosiy iqtisodiyoti qarashlari bir-biriga yaqinlashib bu holat ayniqsa keynsianlik va ishchi harakatlar islohotlari qarashlari orasida yaqqol kuzatildi. Ayniqsa bu holat ―Umumjamiyat ravnaqiga ega davlat‖ konsepsiyasida kapitalizm transformasiya konsepsiyasi turi doirasida namoyon bo‗ldi. Keyingi davrlarda u propaganda tomonidan qator kapitalistik davlatlar hukumatlar rasmiy doktrinasi elementiga aylantirildi (xususan, AQShda Kennedi va Djonson hukumatlari tomonidan). |