O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

XI-BOB 
RADIKAL INSTITUTSIONALIZM 
11.1. Institutsionalizm evolyutsiyasi bosqichlari. 
Institutsionalizm evolyutsiyasini 3 davrga bo`lish mumkin. 
1. 20-30-yillardagi institutsionalizmning keng tarqalgan davri. 
T.Veblendan tashqari bu nazariyaning mafkurachilari J.R.Kommons 
(1862-1945), V.Mitchell (1874-1948), J.Xobson (1858-1940) ham 
bo`lgan. 
2. Urushdan keyingi davrning kech institutsionalizmi (50-60-
yillar). Nazariy sohada kapitalizm rivojlanishining ushbu bosqichidagi 
institutsionalizm 
evolyutsiyasi 
industrialistik 
- 
texnokratik 
tendentsiyaning 
paydo 
bo`lishida 
ifodalangan. 
50-60-yillardagi 
sanoatistik kontseptsiyalarda ilmiy-texnikaviy inqilobning cheksiz 
imkoniyatlari va uning ochadigan istiqbollari haqidagi optimistik 
g`oyalar ifodalangan. 
Ayrim institutsionalistlar orasida u yoki bu shaklda tarqalgan 
―industrial jamiyat‖ tushunchalari va texnokratik tabiat illyuziyasi 
iqtisodiy o`sishning foydaliligi va ijtimoiy taraqqiyotning cheksiz 
imkoniyatlari haqidagi siyosiy iqtisodda hukmronlik qilgan qizg`in 
g`oyalarni aks ettirdi. 
Institutsionalizmning 
―industrialistik‖ 
tarmog`i 
nazariyotchilarining pozitsiyasi J. Galbreytning ―Mo`l-ko`llik jamiyati‖, 
―YAngi sanoat jamiyati‖, ―Iqtisodiy nazariyalar va jamiyatning 
maqsadlari‖ asarlarida to`liq aks etgan. 50-yillar va 60-yillarning 
o`rtalarida institutsionalizmning rivojlanishi yo`nalishidagi ikkinchi 
yo`nalish, birinchi navbatda, A.Berli asarlarida o`z aksini topgan bo`lib, 
u ―kollektivlashtirish‖ning bosqichma-bosqich va tabiiy jarayoni 
haqidagi tezisni asoslashga harakat qilgan. kapitalizm‖ mulkchilik va 
nazorat tizimini o`zgartirish orqali. 60-yillarning o`rtalaridan boshlab 
―ommaviy iste`mol‖ jamiyatining inqiroz belgilarining kuchayishi 
natijasida ijtimoiy taraqqiyotning sanoatchi mafkurasini yo`q qilishning 
barqaror jarayoni sodir bo`ldi. 
50-60-yillarda iqtisodiy o`sishning mazmunli maqsadlari, uning 
qarama-qarshiliklari va "xarajatlari", iqtisodiy rivojlanishning tabiati 

---

107 
bilan bog`liq muammolarni ko`targanlar orasida J.M.Klark, G.Kolm, 
R.Xeylbronerning nomlarini tilga olish mumkin. Ularning barchasi 
"boshqariladigan 
rivojlanish" 
muammosini 
qo`ydi, 
uni 
milliy 
rejalashtirish tizimi zarurligini asoslash bilan bog`ladi. 
Bu bosqich vakillari demografik muammolarni o`rganish, kasaba 
uyushmalari mehnat harakati nazariyasini ishlab chiqish va hokazolar 
e`tiborini, birinchidan, kapitalizmning ijtimoiy-iqtisodiy qarama-
qarshiliklarini bayon etishga, ikkinchidan, islohotlarni amalga oshirish 
bo`yicha takliflar ishlab chiqish va ilgari surishga qaratdilar.
XX-asrning 60-yillarning o`rtalaridan boshlab institutsionalizm 
ta`sirining kuchayishi va unga qiziqishning kuchayishi kuzatildi. Bu 
davrda institutsionalizmga qiziqish ortib borishi davlat farovonligi 
nazariyalarining aniq nomuvofiqligi bilan izohlanadi. 
70-yillarning o`rtalariga kelib, davlat tomonidan tartibga 
solishning an`anaviy usullari ularning cheklovlari va to`lovga 
layoqatsizligini to`liq ochib berdi. 1970-yillardan boshlab AQSHda 
siyosiy iqtisodning fundamental masalalari bo`yicha boshlangan nazariy 
munozaralar davlat siyosatining amaliy jihatdan mazmunli nazariyasini 
ishlab 
chiqishga 
qaratilgan. 
60-yillarda 
institutsionalizmning 
metodologik masalalari amerikalik nazariyotchi P.Louan va shved 
iqtisodchisi G.Meyerdal tomonidan ishlab chiqilgan. 
Zamonaviy institutsionalizm yoki neoinstitusionalizm vakillari 
mashhur amerikalik olimlar D.Bell,J. Galbrait, V. Rostou, O. Toffler, R. 
Heilbroner, shved iqtisodchisi G. Meyerdal, frantsuz iqtisodchisi F. 
Perru va boshqalar. Bu bosqich vakillari iqtisodiy jarayonlarni 
texnokratiyaga, texnologik determinizmga bog`liq qilib qo`yadi, 
shuningdek, iqtisodiy jarayonlarning jamiyat ijtimoiy hayotidagi 
ahamiyatini tushuntirishga intiladi.
Neoinstituttsionistlar so`nggi ishlanmalari natijasida ―tranzaktsiya 
xarajatlari nazariyasi‖, ―mulk huquqining iqtisodiy nazariyasi‖, ―jamoat 
tanlovi nazariyasi‖ va boshqalar paydo bo`ldi. 
Amerika 
institutsionalizmi 
vakillari 
iqtisodiy 
jarayonlar 
asoslarining umumiy ta`rifiga ega emas edilar. Veblen iqtisodiy 
jarayonlarni psixologiya, biologiya va antropologiyaga, Kommons - 

---

108 
psixologiya va huquqqa, Mitchell - antropologiya va matematik hisob-
kitoblarga bog`liq qilib qo`ydi. 
Amerika neoinstitutsionalizmi iqtisodiy jarayonlarni sanoat 
rivojlanishiga va texnokratiya rolining kuchayishiga bog`liq qilib 
qo`yadi, shuningdek, jamiyatning ijtimoiy hayotidagi iqtisodiy 
jarayonlarning izohini topishga intiladi. Bu xilma-xillik ijtimoiy-
institutsional yo`nalishda ko`plab oqimlar va maktablarning paydo 
bo`lishiga olib keldi. 
Institutsionalizmning uchta asosiy yo`nalishi mavjud bo`lib, ular 
bir qator masalalarda farqlanadi: 
1) ijtimoiy-psixologik; 
2) ijtimoiy-huquqiy; 
3) empirik yoki opportunistik statistik.