O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
96 X-BOB DUGLAS NORTNING INSTITUTSIONAL KONSEPTSIYASI 10.1. D.Nort hayoti va ijodi D.Nort (1920 yilda tug‗ilgan) hozirgi kundagi eng mashhur iqtisodchi-tarixchilardan biri bo‗lib, bu holat uning rasmiy ravishda iqtisodiyot sohasida Nobel' mukofoti soovrindori bo‗lganligi bilan izohlanmaydi (olim Nobel' mukofotini 1993 yilda olgan edi), zero uning asosiy yorqin asarlari Nobel' mukofotini olganidan keyin nashr etilgan. Birinchidan, bu ―Iqtisodiy jarayonni tushunish o‗zgarishlari‖ va ikkinchidan, bu albatta, nashrdan keyin keng tarqalib ketgan ―Zo‗ravonlik va ijtimoiy tartib‖ nomli boshqa ikki hammualiflar bilan birgalikda nashr etilgan asarlar bo‗ldi. Mazkur asarlardan bugungi kunda ham keng foydalanilmoqda, va bu holat ularning tobora takomillashtirilishiga zamin yaratmoqda. Biroq mazkur band D.Nort tomonidan ishlab chiqilgan eng yaqin uslublar haqida emas. Bu yo‗nalishda, fikrimizcha, D.Nort meynstrimning asosiy iqtisodiy qoidalaridan yiroqlashib ketganligi alohida ahamiyat kasb etgan. Bir vaqtning o‗zida, u ―iqtisodiy imperializmdan‖ 1800 burilishni amalga oshirib, tarix tahlili davomida bu qoidalardan foydalanmasdan, shaxsiy, zamonaviy iqtisodiy riojlanish nazariyalaridan farq qiluvchi uslubiyatini ishlab chiqdi . D.Nort bunday fikrlarga qayday keldi? Vaqt o‗tishi sayin u nekolassikaga nega ishonchini yo‗qota boshlab, iqtisodiy o‗zgarishlarni anglay uslubi sifatida undan to‗liq voz kechdi? Kliometrikdan – institusionalistgacha Nort zamonaviy tushunchalardan farqli o‗laroq odatiy iqtisodchi emas, zero ko‗pchilik iqtisodchilar professional matematiklar bo‗lib, iqtisodiy masalalarga hisob-kitob jihatidan yondashishgan. Balki buning sababi yoshligida marksizmga qiziqganidir, zero marksizmga qiziqish ortidan u iqtisodchi bo‗lishga ahd qilib, keyinchalik Kaliforniyadagi Berkli universitetiga o‗qishga kirgan. O‗sha davrlarda Berkli universitetida iqtisodiy meynstrim asosini tashkil etuvchi neoklassika sifatida ma'lum bo‗lgan formal iqtisodiyot hukmron emas edi . Universitetda ta'lim olish davomida unga ta'sir o‗tkazgan 97 o‗qituvchilaridan biri, iqtisodiy nazariya bo‗yicha mutaxassis L.Rogin (marksist) bo‗ldi. Nima sababdan marksizm ta'sirini ta'kidlashimiz lozim? Gap shundaki, Marksizm ta'limoti dinamiklikka ega. Unda ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar tarixiy yo‗nalishi ko‗rib chiqiladi: jamiyat qanday edi, qanday bo‗ldi, hozirgi paytda kelajak jarayonlariga ta'sir etuvchi qanday tarixiy jarayonlar kechmoqda. Nima sababdan bitta jamoatchilik tartibi, boshqa tartibni siqib chiqarishi kerak? Bundan tashqari, marksistik iqtisodiy nazariya, neoklassika statik mo‗'tadilligi konsepsiyasidan farqli o‗laroq, - institutlarga katta e'tiborni jalb etuvchi mo‗'tadilsizlik nazariyasi ? Oxirgi holat, D.Nort nazariyasini yangi institusional iqtisodiyotga yaqinlashtiradi, va uni mazkur yo‗nalish asochilaridan biriga aylantiradi. Shu sababli, ―Zo‗ravonlik va ijtimoiy tartib‖ asarida keltirilgan D.Nortning ―ko‗plab masalalarga nisbatan keng siyosiy-iqtisodiy qarashlar – ma'lum ma'noda Marksning me'rosidir‖ degan fikri bilan kelishish mumkin . Berkli universitetidan so‗ng, taqdir Nortni iqtisodiy tadqiqotlar milliy byurosiga yetakladi va u 1950-yillardagi AQShning buyuk iqtisodchilari bilan tanishishga muvaffaq bo‗ldi. Nort iqtisodiy tadqiqotlar milliy byurosida qisqa muddat tadqiqot yuritgan bo‗lsada, uning faoliyati ―1790 yildan 1860 yilgacha Amerika Qo‗shma shtatlari iqtisodiy o‗sishi‖ asari nashr etilishi bilan yakunlandi. O‗sha davrlardan boshlab, Nortning asosiy tadqiqot ob'ekti iqtisodiy nazariya bo‗ldi. 1950-1960-yillarda AQSh iqtisodiyoti boshidan ―to‗fon va bosim‖ iskanjasini kechirdi. Bu holat iqtisodiy tadqiqotlarning asosiy amaliy uslubi, - ekonometrikaning ham ijtimoiy fanlarning qolgan iqtisodiy sohalarga tarqalishiga olib keldi. Matematizasiya jarayoni tarix sohasida ham keng tarqala boshladi. Keyingi davrlarda ―kliometrika‖ deb atalgan soha vujudga kelgan. Nort ham bu sohada juda ko‗p ishladi. Nortning mazkur sohaga qo‗shgan hissasi yoritilgan asarlarda yirik iqtisodchilar K.Menar va M.Shirlilarning ta'kidlashicha, Nort mazkur sohada tarixga nisbatan iqtisodiy nazariya va miqdoriy uslublarni qo‗llashga harakat qilgan birinchi nazariyotchi sifatida mazkur soha, ya'ni kliometrika 98 asoschilaridan biri bo‗ldi. Ahamiyatlisi, D.Nort 1993 yilda iqtisodiyot sohasidagi Nobel' mukofotini, nomi ―kliometrika‖ bilan chambarchas bo‗lgan boshqa iqtisodiyotchi R.Fogel' bilan birgalikda oldi. Shvesiya fanlar akademiyasining rasmiy press-relizida ularning ilmiy hissalari alohida ajratilmasdan, ularning har ikkalasiga ―iqtisodiy va institusional o‗zgarishlar uchun iqtisodiy nazariya va miqdoriy o‗zgarishlar qo‗llanilishi orqali iqtisodiy tarix tadqiqotlarining yangilanishi‖ uchun mukofot berilgan. D.Nort bugungi kungacha ―kliometrik‖ bo‗lib qolishi mumkin edi, ammo bu holat uning matematikaga qisqa muddatda qiziqishini yoritib bermas edi. Yevropa tarixiga nazar tashlar ekan, u ―O‗rta asrlardan boshlab o‗rta asrlar iqtisodiyotini tavsiflovchi fundamental ijtimoiy o‗zgarishlar tushuntirilishi vazifasi uchun yetarli bo‗lmagan nekoklassik iqtisodiy nazariya uslublari befoyda ekanligini tushanganligini‖ ta'kidlaydi. Yangi tadqiqot yo‗nalishi shakllanishi muayyan vaqt talab qildi albatta. Iqtisodiy tarix uchun neoklassika befoydaligi anglanishi tahlil yangi uslublarining avtomatik tarzda paydo bo‗lishini anglatmadi. D.Nortning neoklassikaga nisbatan munosabati o‗zgarishining sabablaridan biri sifatida Menar va Shirlilar uning ―1600-1850 yillarda ummon kema yurishlarida ishlab chiqarish manbalari o‗zgarishi‖ asarini tilga olishadi, zero D.Nort neoklassikani taxtidan aynan shu asari doirasida ag‗dargan. Ahamiyatlisi shundaki, mazkur maqola Chikago universitetining iqtisodiy meynstrim asosi bo‗lgan ―Journal of Political Economy‖ jurnalida nashr etilgan. Neoklassisizmda ishlab chiqarishni oshirish va iqtisodiy o‗sish asosiy omili sifatida ajratilgan texnologiyalar o‗rniga nima keldi degan tabiiy savol tug‗iladi. D.Nort o‗z asosiy e'tiborini, uzoq tarixiy muddat davomida kema qurilishida progress kuzatilmaganligi, ishlab chiqarishga esa ijobiy tomondan dengiz qaroqchiligining bartaraf etilganligi ta'sir etganligiga e'tibor qaratdi. Bunda asosiy foyda shundan iborat ediki, kemalar, og‗ir qurollanishdan voz kechishi sayin, ko‗proq foydali yuk olishga moslashgan. Bunda birinchi navbatga mulk huquqi va transaksiyalar chiqdi. Bular esa dunyo neoklassik qarashlariga zid bo‗lib, institutlarga alohida ahamiyat berdi. 99 Shu bilan birgalikda, iqtisodiy tarixda uslublar to‗plamini ishlab chiqish va keng qo‗llashga o‗tish bosqichma-bosqich amalga oshirildi. Keyingi ikkita qo‗shma ish, bir tomondan, innovasion edi, chunki ular iqtisodiy tarixga institusional tahlilni qo‗llagan va institusional o‗zgarishlarga e'tibor qaratgan, ammo boshqa tomondan, mualliflar hali ham neoklassik iqtisod paradigmasi hukmronlik qilgan. D.Nortning o‗zi ham bu holatni tan olganligi Menar va Shirli tomonidan alohida qayd etilgan. 1970 yilda yaratgan maqolasida D.Nort yangi innovasiyalar kiritib, daromad kutilgan xarajatlardan oshib ketganidagina paydo bo‗lishini asoslab bergan. 1973 yilda nashr etgan kitobida ham, institutlar o‗zgarishi holatiga nisbatan ham aynan shunday fikr bildiriladi. Bunday mantiq oxir-oqibat muqarrar ravishda institusional o‗zgarishlarning samaradorligi haqidagi dogmaga olib keldi, va tabiiyki ko‗pgina mamlakatlarning uzoq muddatli qoloqligi mohiyatini hech qanday tarzda tushuntirib berolmadi. D.Nort esa rivojlanish va farovonligi darajasidagi global tafovutlarning saqlanib qolishi sabablari haqidagi savol bilan qiziqdi. Buni amalga oshirish uchun u institutlarning samaraliroq progressiv rivojlanishi sifatida tarix kursi g‗oyasidan voz kechishi va nega samarasiz institutlar ko‗pincha uzoq umr ko‗rishini tushuntirishga harakat qilishi kerak edi. Mazkur savollarga javob topish maqsadida, biz ham e'tiborimizni 1970-yillarda sodir bo‗lgan ijtimoiy hodisalarga murojaat qilishga majbur bo‗ldik. Iqtisodchilar, qoida tariqasida, yetarlicha e'tibor bermadilar, va u birinchi marta mafkuraga uning institusional o‗zgarishlarining katalizatori va tormozi sifatida katta ahamiyat bera boshladi. Uning fikr- mulohazalari ―Iqtisodiyot tarixidagi tuzilma va o‗zgarishlar‖ monografisida o‗z ifodasini topgan. D.Nort ―tuzilma‖ atamasiga quyidagicha ta'rif beradi: ―...Men jamiyatning o‗sha xususiyatlarini nazarda tutaman, biz uning faoliyatining asosiy belgilovchilari deb hisoblaymiz‖. Ularga men siyosiy va iqtisodiy institutlarni, texnologiyani, demografiyani va jamiyat mufkurasini kiritaman. Bu kitobda iqtisod tarixining vazifasi iqtisodiyotning tuzilishi va faoliyati vaqtida tushuntirish zarurligini 100 anglatar edi. Bu ish, shuningdek neoklassisizm bilan tanaffus tomon yana bir marotaba D.Nort tomonga qadam bo‗ldi. Bir tomondan, ikkinchisining qadr-qimmati ma'lum bir vaqtning o‗zida iqtisodiyotning ishlashini tahlil qilish vositasi yoki qiyosiy statika, ya'ni qarama- qarshiliklardan foydalangan holda, uning turli vaqtlarda ishlashida e'tirof etilgan. Boshqa tomondan, ―u o‗zgarish dinamikasini tushuntirmaydi va tushuntira olmaydi‖. Iqtisodiyot tarixini o‗rganishda standart iqtisodiy tahlilning qo‗llanilmasligi to‗g‗risida bahslashishda mafkuraga alohida urg‗u beriladi. ―Doimiy iqtisodiy o‗zgarishlar nafaqat neoklassik modellarda ta'kidlangan nisbiy narxlarning o‗zgarishi, balki odamlar va guruhlarni o‗zlarining vaziyati va hatti-harakatlarining adolatliligi haqidagi qarama-qarshi qarashlarga olib kelgan mafkuraviy qarashlarning o‗zgarishi tufayli ham sodir bo‗ldi‖. Iqtisodyot tarixining borishini belgilovchi muhim omil sifatida mafkuraning joriy etilishiga qiziqarli yondashuv sifatida, u dunyoning neoklassik qarashlaridagi qarama-qarshiliklarni ko‗rsatish bilan boshlanadi. Agar ikkinchisiga ko‗ra, inson o‗z farovonligini maksimal darajada oshiruvchi bo‗lsa, unda individual hatti-harakatlarni cheklovchi qoidalarni yaratuvchisi sifatidagi davlatning o‗ziga xos Xobbes modeli ishlamasligi fikrini ilgari surgan: odam xudbin, maksimallashtiruvchi sifatida qabul qilinadi. Qoidalarga rioya qilish umumiy tartibda nazorat etilishi, shu darajada yiriklashadiki, buning natijasida qoidalar o‗z kuchini yo‗qotadi. Insonning opportunistik hatti-harakatlarini nima cheklaydi? Mafkura! Bu holat hukumat harakatlarini oqlashga yordam beradi va shu bilan birga majburlash narxini pasaytiradi. Shuningdek, u neoklassik iqtisodda tasvirlangan erkin chavandoz effekti tufayli usiz imkoniyatga ega bo‗lmagan jamoaviy harakatlar uchun javobgardir. Agar erkin chavandoz effektiga qarshi kurashda muvaffaqiyatli bo‗lsa, u mavjud tartibni buzishi mumkin. Unga xos bo‗lgan qoidalar o‗z qonuniyligini yo‗qotadi va ularning o‗rniga ilgari o‗zining mafkuraviy asosini topgan yangilari quriladi. Shunday qilib, mafkura manba sifatida xizmat qilishga qodir o‗zgarishlarga aylanadi. Natijada, D.Nort nafaqat 101 institutlar, balki mafkura ham ―muhim‖ degan xulosaga kelishimiz mumkin bo‗ladi. Neoklassisizm bilan munosabatlarga qaytadigan bo‗lsak, monografida uning tanqidi yuilan bir qatorda tarixni tushuntirishda unga o‗z o‗rnini topish istagi doimiy ravishda mavjudligini sezmaslik mumkin emas. Bunga, masalan, institutsional o‗zgarishlar manbai sifatida nisbiy narxlar o‗zgarishining tez-tez ko‗rsatilishi xizmat qiladi. Davlat nazariyasi neoklassik tamoyillarni iqtisodiyot toifalari (asosiy agent, opportunistik hatti-harakatlar, tranzaksiya xarajatlari va boshqalar) bilan birlashtirib, yangilangan asosiy oqim ruhida tasvirlangan. Hatto mafkuraning tarixiy jarayonni tushuntirishdagi roli yakuniy tahlilda neoklassik yondashuvga qo‗shimcha sifatida taqdim etilgan bo‗lab, uning doirasida tuzilgan jamoaviy harakatida erkin chavandoz muammosini hal qilishga rdam beradi. Natijada, iqtisodiy tarix nazariyasining paydo bo‗lish imkoniyatlarini ko‗rib chiqishda neoklassisizm muhim rol o‗ynadi. ―Bunday nazariya faqat demografiya nazariyalari, bilimlar fondi va institutlarning neoklassik ishlab chiqarish nazariyasi bilan uyg‗unlashuvidan kelib chiqishi mumkin‖. D.Nortning navbatdagi monografiyasining vazifasi quyidagicha shakllantirilgan ―Hozirgacha institusional tahlilni iqtisod va iqtisodiy tarix nazariyasiga kiritish imonini beradigan tahliliy tamoyillar ishlab chiqilmagan. Ushbu kitobning maqsadi ana shunday asosiy tumoyillarni ishlab chiqishdir‖. Shu bilan birga, ish iqtisodiy asosiy oqim bilan qarama- qarshilikning yanada rivojlanishini topadi. Avvaliga Nort, ishlab chiqilgan nazariyalar atrofdagi hayot real jarayonlarga mos kelmasligi sababli ijtimoiy fanlar boshdan kechirayotgan ichki ziddiyatga ishora qiladi. Shu bilan birga, u ―bu nomuvofiqlik neoklassik nazariyaning mantiqiy xulosalari va iqtisodiy tizimlarning faoliyati o‗rtasidagi qarama-qarshilik ayniqsa katta bo‗lgan iqtisodiy fanga eng aniq‖ ekanligini ta'kidlaydi. D.Nortning nazariyasi rivojlangan mamlakatlar bozorlarini tahlil qilishda yaxshi natijalar beradigan bilimga ulkan hissa ekanligini tan oladi. Shunga qaramay, u ko‗proq ibtidoiy, samarasiz, ammo barcha 102 holatlarga qaramay uzoq umr ko‗radigan odamlarning o‗zaro ta'sirining shakllarini adekvat tushuntirmaydi. Turli iqtisodiy tizimlarning mavjudligi ham, ularning faoliyatidagi farqlar ham iqtisodiy o‗sish masalalari bilan shug‗ullanuvchi iqtisodchilar tomonidan qoniqarli tushuntirilmagan. D.Nortning so‗zlariga ko‗ra, buning sababi oddiy: amaliy nazariya bu vazifaning kuchidan tashqarida. Neoklassik ta'limot, dunyoning rasionalligini qabul qiladigan modellardan (instrumental rasionallikdan) kelib chiqadi. Agar aktyorlar qandaydir tarzda xatoga yo‗l qo‗ysa, bozor raqobati harakati orqali fikr mulohazalar o‗z xayollarida davom etayotganlarni yo‗q qiladi va oxir- oqibat qolgan o‗yinchilar xatolarni tuzatadi. Bu yerda muassasalarga faqat yordamchi rol' beradi: odamlarni to‗g‗ri qaror qabul qilishga yordam beradigan qo‗shimcha ma'lumotlarni olishga undashdir. Nort ta'kidlaganidek, bu nafaqat ―institutlar samarali natijalarga erishish uchun yaratilgan, balki iqtisodiy tahlilda institutlarni e'tiborsiz qoldirish joizdir, chunki ular iqtisodiy hatti-harakatlarni aniqlashda mustaqil rol' o‗ynamaydi‖. Neoklassisizmdan farqli o‗laroq, D.Nort quyidagi ikkita pozisiyadan boshlanadi. Birinchidan, u odamlarning to‗liq bo‗lmagan ma'lumotlar sharoitida harakat qilishlari va eng muhimi, sub'ektiv ravishda ishlab chiqilgan modellar ko‗pincha noto‗g‗ri ekanligidan kelib chiqadi. Shu bilan birgalikda, ayniqsa muhim bo‗lgan olingan ma'lumotlar fikr-mulohazalar natijasida, xatolarni tuzatish uchun yetarli emas. Ikkinchidan, institutlar har doim ham samaradorlik uchun yaratilmaydi. Ular yangi qoidalarni shakllantirishga ta'sir ko‗rsatishga imkon beradigan lavozimlarni egallaganlarning manfaatlariga xizmat qilish uchun yaratilgan. D.Nortning so‗zlariga ko‗ra, inson hatti-harakati ―iqtisodchilar individual foydalilik funksiyasiga asoslangan modellarida tasvirlanganidan ancha murakkab‖. Al'truizm va o‗z-o‗zini cheklash tanlov natijasiga tubdan ta'sir qiladi. Odamlarga tashqi dunyoni idrok etish, ularga mavjud bo‗lgan aqliy tuzilmalar asosida yuzaga keladi, bu uni tushuntirishni ta'minlaydi va shu bilan ko‗p jihatdan shaxsning qarorlarini belgilaydi. 103 Bir tomondan, u kliometriyani iqtisodiy tarixni institusional jarayonlarning uzluksizligi va ketma-ketligi sifatida tavsiflash imkoniyati sifatida tan oladi. Biroq bir vaqtning o‗zida, bron qilish, qaqat tajribali mutaxassislar tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Ammo shu bilan birga, iqtisodiy tarixning o‗zi dunyoning yaxlit tasviri emas, balki o‗ziga xos tuzilmagan to‗plam bo‗lganligi sababli, kliometrika ma'lum bir tarixiy syujet doirasidan tashqarida umumlashtirish yoki tahlil qilishga qodir emas. Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|