O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

 
9.2. Institutsional rivojlanish tushunchasi. 
 Institutsional nazariyaning kelib chiqishini ―qadimgi‖ va o`rta asr 
qarashlarida topish mumkin. Agar kapitalizm davrini ko`rib chiqsak, 
iqtisodiy hodisalarni tahlil qilishda fanlararo yondashuvning dastlabki 

---

87 
qo`llanilishini ―tarixiy‖ maktabda va faqat keyinroq institutsionalizm 
maktabida ko`ramiz.
Ikkinchisining 
paydo 
bo`lishining 
sababi 
kapitalning 
kontsentratsiyasi va markazlashuvining kuchayishi va kapitalizmning 
o`z rivojlanishining imperialistik bosqichida o`tish munosabati bilan 
jamiyatdagi qarama-qarshiliklarning kuchayishi deb hisoblanadi.
Bugungi kunda iqtisodiy fikrning institutsional oqimning 
rivojlanishida to`rt bosqichini ajratib ko`rsatish mumkin. Birinchi 
bosqich (1920-1930 yillar) – institutsionalizmning ―eski‖ maktabi. 
Uning 
asoschilari 
T.Veblen, 
J.Kommons, 
V.Mitchell, 
U. 
Gamil`tonlardir. 
Bu 
davrda 
institutsionalizmning 
nazariy 
va 
metodologik asoslari shakllandi.
Ikkinchi bosqich – 70-yillarning o`rtalarigacha bo`lgan urushdan 
keyingi davr. XX asr – ―yangilangan‖ institutsionalizm. Bu davrning 
asosiy vakillari J.M. Klark, A.Berli, G. Means, O. Gelbreyt va 
boshqalardir.
Uchinchi bosqich – 90-yillarga qadar XX asr – ―yangi‖ 
institutsional iqtisodiyot. Uning vakillari G.Mirdal, R.Kouz, R.Pozner, 
J.B`yukenan va boshqalar. 
To`rtinchi bosqich - 90-yillardan boshlab, XX asr hozirgi 
kungacha – ―eng yangi‖ institutsional yondashuv. Uning vakillari: 
D.Nort, J.M. Xodjson va boshqalar. 
Institutsionalizm hech qachon tashkiliy markazga ega bo`lmagan 
va bu tendentsiyaning geterogenligi ko`pincha uning ilmiy maktab 
sifatida mavjudligini shubha ostiga qo`yadi. shu bilan birga, uchta 
amerikalik iqtisodchi – T.Veblen, V.S.Mitchell va J.R.Kommons – 
―eski‖ institutsionalizmning asosiy vakillari sifatida.
Institutsionalizm tushunchasining o`zi birinchi marta 1918 yilda 
amerikalik iqtisodchi V.Gemil`ton tomonidan qo`llanilgan bo`lib, u 
institut toifasini ijtimoiy odatlar to`plamini tavsiflovchi og`zaki belgi 
sifatida belgilangan. Bu guruhlarning odatlarida yoki odamlarning 
odatlarida etarlicha keng tarqalgan va qat`iy bo`lgan fikrlash yoki 
harakat qilish usulini anglatadi.

---

88 
Oddiy nutqda bu ―tartib‖, ―umumiy kelishuv‖ yoki ―kelishuv‖ 
uchun boshqa so`z; kitob tili bilan aytganda, odob-axloq, xalq urf-
odatlari, shuningdek pul xo`jaligi, klassik ta`lim, fundamentalizm va 
demokratiya institutidir. Moxiyatan eski institutsionalizm xo`jalik 
faoliyatining pravoslav ta`limoti tomonidan tarixiy va mexanik talqiniga 
munosabat sifatida vujudga kelgan.
Agar 
neoklassitsizmda 
tahlil 
metodologiyasining 
asosini 
metodologik individualizm tashkil qilsa, ―eski‖ institutsionalizm xolizm 
metodologiyasidan foydalanadi, bunda tahlilning boshlang`ich nuqtasi 
individlar 
emas, 
institutlar 
hisoblanadi. 
YA`ni, 
shaxslarning 
xususiyatlari institutlarning xsusiyatlaridan kelib chiqadi va aksincha 
emas.
Institutlarning o`zi makrodarajadagi munosabatlar tizimini takror 
ishlab chiqarishda bajaradigan funktsiyalari orqali tushuntiriladi. Endi 
fuqarolar o`z hukumatiga ―loyiq‖ emas, balki hukumat ma`lum bir 
turdagi fuqarlarni shakllantirishga hissa qo`shadi.
Bundan 
tashqari, 
o`z-o`zidan 
evolyutsiya 
kontseptsiyasiga 
institutsional determinizm tezislari qarshi turadi: institutlar o`z-o`zidan 
rivojlanish 
yo`lidagi asosiy to`siq sifatida ko`riladi, ―eski‖ 
institutsionalistlar ularni muhim barqarorlashtiruvchi omil sifatida 
ko`rishadi.
Institutlar o`tmishda sodir bo`lgan jarayonlarning natijasi bo`lib, 
ular o`tmish sharoitlariga moslashgan va shuning uchun ijtimoiy 
inertsiya, psixologik inertsiya omili hisoblanadi. Binobarin, institutlar 
barcha keyingi rivojlanish uchun asos yaratadilar.
Bunda 
―eski‖ 
institutsionalizm 
quyidagi 
mantiqiy 
konstruktsiyalarga asoslangan edi. Agar urf-odatlar guruh yoki ijtimoiy 
madaniyat uchun umumiy bo`lib qolsa, ular odatiy yoki urf odatlarga 
aylanadi. Odatda, urf-odatlar boshqa shaxslarga ijtimoiy urf-odatlar yoki 
tartiblarni takroran taqlid qilish orqali singdiriladi. Bu o`z – o`zini 
mustahkamlovchi sxemani yopadi: xususiy odatlar jamiyat bo`ylab 
tarqaladi, bu esa institutlarning paydo bo`lishiga va mustahkamlanishiga 
olib keladi; muassasalar xususiy amaliyotlarni oziqlantiradi va 
kuchaytiradi va ularni guruhning yangi a`zolariga o`tkazadi.

---

89 
T.Veblen ko`rsatganidek, bunda ―tanlash‖ jarayonlari kiradi: 
―bugungi vaziyat odamlarning odatiy idroklariga ta`sir qilish yoki 
o`tmishdan olib kelingan nuqtai-nazarni 
yoki psixik idrokni 
mustahkamlash orqali tanlash va majburlash orqali ertangi kun 
institutlarini shakllantiradi‖. SHunday qilib, Veblen tadqiqotlarining 
metodologik asosi iqtisodiy hodisalarni noiqtisodiy talqin qilish edi.
T.Veblen ularni jamiyat evolyutsion rivojlanishning tarixiy va 
sotsiologik pozitsiyalaridan tahlil qiladi. U radikal ijtimoiy-iqtisodiy fikr 
ideologi 
edi. 
Institutsionalizmning 
ijtimoiy-huquqiy 
yo`nalishi 
J.Kommons tadqiq qilib, huquqiy munosabatlarni jamiyat iqtisodiy 
rivojlanishning asosi deb hisobladi. Uning talqiqot ob`ekti davlat, sanoat 
korporatsiyalari, savdo uyushmalari, kasaba uyushmalari va oila edi. 
Kommons kapitalizmning kamchiliklarini huquqiy normalarning 
nomukammalligida 
ko`rdi, 
ularning 
takomillashtirilishi 
ijtimoiy 
taraqqiyotga olib keladi. V.Mitchell Veblenning shogirdi bo`lib, o`z 
ustozining qarashlari va yondashuvlari bilan o`rtoqlashdi va iqtisodiyot 
tarixida iqtisoddagi tsiklik hodisalarni o`rganuvchi mutaxassis sifatida 
kirdi.
V.Mitchellning fikricha, iqtisodiyotdagi tsikllar pul muomalasi, 
narxlar, savdo, jamg`armalar, aktsiyalar bahosi va hokazolar ta`sirining 
natijasidir. Inqirozlarni hal qilishning eng yaxshi yo`li, Mitchellning 
fikricha, davlat tomonidan tartibga solishdir. Mitchell iqtisodiyot ustidan 
ijtimoiy nazorat zarurligi haqidagi institutsionalizmning asosiy g`oyasi 
bilan o`rtoqlashdi. 
Ikkinchi bosqichda ―yangilangan‖ institutsionalizm vakillari 
(A.Berli, G.Means, J.Gelbreyt va boshqalar) demografik muammolarni, 
monopoliyada va jamiyatda korporatsiya, hokimiyat va boshqaruv 
muammolarini o`rganadilar, jamiyatda demografik muammolarni 
o`rganadilar.
Kasaba uyushmalari mehnat harakati kapitalizmning ijtimoiy-
iqtisodiy qarama-qarshiliklarini aniqlash va ularni hal qilish yo`llarini 
izlashga e`tiborini qaratdi. Ikkinchi bosqichda institutsional nazariyadagi 
o`zgarishlarning mohiyatini tushunish uchun urushdan keyingi 

---

90 
(―yangilangan‖) institutsionalizm va ―eski‖ institutsionalizmning qiyosiy 
tahlilini o`tkazish kerak. 
―YAngilangan‖ institutsionalizm va ―eski‖ institutsionalizm 
o`rtasidagi farqlar quyidagilarda ifodalangan. 
Agar ―eski‖ institutsionalizmning asosiy muammosi iqtisodiyotni 
monopollashtirish va ishchilar va kapitalistlar o`rtasidagi ziddiyatlar 
bo`lsa, 
institutsionalizm 
evolyutsiyasi 
sanoat-texnokratik 
yondashuvining keng tarqalganligida namoyon bo`ldi. Bu qarashlarning 
ildizlarini T.Veblen asarlarida izlash mumkin. ilmiy-texnik inqilob-
fundamental ijtimoiy-siyosiy muammolarni hal qilishga qodir.
Urushdan keyingi davrda yirik korporatsiyalar tabiatini o`zgartirish 
orqali kapitalizmning o`z-o`zidan o`zgarishi g`oyasi bildirildi. Bu 
g`oyalar, birinchidan, menejerlar inqilobi kontseptsiyasi bilan, 
ikkinchidan, kapital mulkchilikni demokratlashtirish doktrinasi bilan 
bog`liq edi.
Davlat keskin o`zgarishlarni boshdan kechirdi, buning natijasida 
uning asosiy maqsadi ―jamiyatning barcha a`zolarining farovonligini‖ 
ta`minlash edi. 
Bu davrning yorqin namoyandalaridan biri J.K.Gilbreyt Amerika 
iqtisodiyotini ikkita geterogen tizimga ajratadi: ―rejalashtirish‖ va 
―bozor‖. Iqtisodiyotni ikki tizimga bo`lish mezonlari ishlab 
chiqarishning texnik va tashkiliy omillari (ilg`or texnologiya va 
murakkab tashkilot) va iqtisodiy kuchning mavjudligi, ya`ni narxlar, 
xarajatlar va iste`molchilar ustidan nazoratdir. Bunday kuch faqat yirik 
korporatsiyalarda to`plangan.
Bozor elementini sanoat rejalashtirish bilan almashtirish g`oyasi 
kapitalizmni sanoat jamiyatiga aylantirish jarayonini asoslash uchun 
ishlatiladi. U rivojlangan korporatsiyani bozorni rejalashtirish bilan 
almashtirishning asosi va quroli deb hisoblaydi, davlatning iqtisodiy 
faoliyati esa zarur element sifatida qaraladi. Kichik biznes, qishloq 
xo`jaligi, ta`lim, sog`liqni saqlash, transport va ijtimoiy xizmatlarning 
boshqa sohalarini o`z ichiga olgan rejalashtirish tizimi va bozor tizimi 
o`rtasidagi qarama-qarshilikka asoslangan kapitalizmning asosiy 
muammolarini hal qilish uchun davlat aralashuvi zarur.

---

91 
Institutsionalizm alohida yo`nalish sifatida XX-asr boshlarida 
shakllangan bo`lsada, uzoq vaqt davomida u iqtisodiy fikrning 
chekkasida edi. Iqtisodiy manfaatlar harakatining faqat institutsional 
omillar bilan izohlanishi ko`plab tarafdorlarni topa olmadi.
Bu qisman ―muassasa‖ tushunchasining noaniqligi bilan bog`liq 
edi, unga ko`ra ba`zi tadqiqotchilar asosan urf-odatlarni tushunishgan, 
boshqalari – kasaba uyushmalari, uchinchilari – davlat, boshqalari – 
korporatsiyalar va hokazo. Qisman –institutsionistlar iqtisodda sinab 
ko`rishadi, boshqa ijtimoiy fanlar usullaridan foydalanadilar: huquq, 
sotsiologiya, siyosatshunoslik va boshqalar.
Natijada ular grafik va formulalar tili hisoblangan iqtisodiy fanning 
yagona tilida gapirish qobiliyatini yo`qotdilar. albatta, bu tendentsiya 
zamondoshlar tomonidan talab qilinmasligining boshqa ob`ektiv 
sabablari ham bor edi. Biroq institutsional nazariya rivojlanishining 
uchinchi bosqichida vaziyat tubdan o`zgardi. Buning sababi shundaki, 
―yangi‖ institutsionalizm 
Ijtimoiy institutlar neoklassik nazariyaning standart vositalaridan 
foydalangan holda tahlil qilish uchun mos keladi degan taxminga 
asoslanadi. Natijada mikroiqtisodiyot tushunchalar va usullari 
(maksimallashtirish, muvozanat, samaradorlik va boshqalar) parlament 
saylovlari, ta`lim va boshqalar kabi bozordan tashqari hodisalarning 
keng 
doirasiga 
tadbiq 
etila 
boshlandi. 
Neoklassik 
uslublar 
metodologiyasining asosi, maktab – bu yo`nalish vakillari tomonidan 
qabul qilingan oqilona xulq-atvor va individuallik tamoyillari.
―YAngi‖ institutsional iqtisodiyotning tubdan farqi institutsional 
muhit tahliliga neoklassik yondashuv bo`lib, u ham iqtisodiy 
jarayonlarga ta`sir etuvchi muhim omil sifatida e`tirof etiladi. R.Kouz va 
―yangi‖ institutsional iqtisodiyotning boshqa vakillarining tadqiqot 
dasturi boshqa hodisalarga (institutlarga) iqtisodiy yondashish bilan 
neoklassik nazariyaning ―himoya qobig`i‖dagi o`zgarishlarni nazarda 
tutadi.
Mulkchilik shakllarining kengroq doirasida va ularning turli 
huquqiy ko`rinishlariga e`tibor qaratadi. bitimning konkret yakunlanishi 
shartnoma bo`lib, u "optimal shartnoma nazariyasi" (J.Stiglits, 

---

92 
J.Koulman, J.Makneyl)da tahlil ob`ektiga aylanadi. Davlat kabi 
institutning xo`jalik faoliyatida u yoki bu shaklda ishtirok etishi 
umume`tirof etilganligi sababli, ―jamoat tanlovi nazariyasi‖da 
(J.B`yukenan, G.Tillok, M. Olson) siyosatchilar bir-xil iqtisodiy 
xususiyatga ega bo`ladilar, iqtisodiy agentlar sifatida qiziqish. Siyosat 
bu erda bozordagi ayirboshlash maydoni sifatida taqdim etiladi.
YAna shuni ta`kidlash kerakki, ―yangi‖ institutsional nazariyada 
axborotning bozor sharoitidagi o`rni, mazmuni va harakati juda chuqur 
qayta ko`rib chiqilgan (G.Saymon, J.Stigler, K.Arrou). ushbu nazariya 
vakillari axborot xarajatlari tushunchasini kiritadilar, ya`ni bozor 
kon`yunkturasi to`g`risida ma`lumot topish va olish bilan bog`liq va 
barcha turdagi bozor operatsiyalari bilan bog`liq xarajatlar. 
SHu bilan birga, shaxsning oqilona tanlovi har-bir shaxs uchun 
ma`lum bir vaqtning o`zida mavjud bo`lgan ma`lumotlar miqdoriga 
bog`liq holda amalga oshiriladi. Axborot xarajatlaridan tashqari, mulk 
huquqini har-qanday begonalashtirish va o`zlashtirish, shuningdek, 
jamiyatda qabul qilingan erkinliklarni himoya qilish bilan bog`liq 
bo`lgan ―tranzaktsiya xarajatlari‖ga alohida ahamiyat beriladi. 
Institutsional nazariya rivojlanining hozirgi bosqichida ―yangi‖ 
institutsional yondashuv institutsional evolyutsion nazariya va 
neoklassitsizm o`rtasidagi munosabatlar bugungi kunda ―eski‖ 
institutsionalizmga qaraganda ancha murkkab ekanligini tan oladi, uning 
tajovuzkorligi tajovuzkorlik istagi tufayli yuzaga kelgan.
Ilmiy jamiyatda yangi tamoyillar va yondashuvlarni o`rnatish, 
institutsional evolyutsion nazariya tahlil ob`ekti va metodologiyasi 
jihatidan neoklassikdan ancha kengroqdir. Bu bizga neoklassitsizmni 
iqtisodiy jarayonlarning soddalashtirilgan ko`rinishini beradigan 
nazariya sifatida ko`rib chiqishga imkon beradi, bu buzuq ko`rinishga 
teng emas. Institutsionalizm va neoklassitsizm o`rtasidagi munosabatni 
J.Xodjson yanada aniqroq ifodalangan: ―neoklassik iqtisod – 
institutsional iqtisodiyotning alohida holatidir‖. 
―Eng 
yangi‖ 
institutsional 
nazariyaning 
yo`nalishlari 
konvergentsiya, 
postindustrial, 
post-iqtisodiy 
jamiyat, 
global 
muammolar iqtisodiyoti tushunchalarini o`z ichiga oladi. Bu maktablar 

---

93 
vakillari tahlilining bozor iqtisodiyoti doirasidan tashqariga chiqadigan 
sohalarini tanlaydilar (ijodiy mehnat muammolari, xususiy mulkni 
engish, ekspluatatsiyaga barham berish va boshqalar).
―Eng yangi‖ institutsional yondashuv doirasida o`yin qoidalari 
tahlilini o`yinchilar strategiyasidan ajratish va shu bilan ―yangi‖ 
institutsional iqtisodiyot postulatlaridan ajralib chiqish mavjud. 
D.Nortning fikricha, institutlar jamiyatdagi o`yin qoidalari, yoki rasmiy 
ravishda 
inson 
tomonidan 
yaratilgan, 
odamlar 
o`rtasidagi 
munosabatlarni tartibga soluvchi cheklovchi ramkalardir. Ushbu 
yondashuv nuqtai-nazaridan institutlarning eng muhim xususiyatlari 
quyidagilardan iborat: 
Institutlar odamlarning bir-birlari bilan o`zaro munosabatlarni 
doirasini ifodalaydi; 
Institutlar kundalik hayotini tuzib, noaniqlikni kamaytiradi; 
Institutlar har-bir shaxsda mavjud bo`lgan al`ternativalar 
to`plamini belgilaydi va cheklaydi; 
Institutlar odamlarning o`zaro munosabatlarini rag`batlantirish 
tuzilmasini belgilaydi; 
Muassasalarni ko`rish, his qilish, teginish va hatto o`lchash 
mumkin emas. 
―Eng yangi‖ institutsional yondashuv institutlar va tashkilotlarni 
aniq ajratib turadi, bu ―yangi‖ institutsional iqtisodiyotga amalga 
oshirilmaydi. Eng yangi institutsional yondashuv kontseptsiyasiga ko`ra, 
―tashkilot‖ tushunchasi siyosiy organlar va institutlarni, iqtisodiy 
tuzilmalarni, jamoat va ta`lim muassasalarini o`z ichiga oladi.
Institutsional asoslar qaysi tashkilotlar paydo bo`lishi va qanday 
rivojlanishiga hal qiluvchi ta`sir ko`rsatadi. Biroq, o`z navbatida, 
tashkilotlar institutsional asosni o`zgartirish jarayoniga ta`sir qiladi. 
Tashkilotlar muayyan maqsadlarga erishish uchun yaratilgan, chunki 
mavjud institutsional cheklovlar tegishli faoliyat uchun imkoniyatlar 
yaratadi.
Zamonaviy institutsional nazariya ―yangi‖ institutsionalizmning 
tarixiy bo`lmagan mulohazalarni engib o`tishga harakat qiladi va o`z 

---

94 
oldiga iqtisodiy o`sish yo`lidagi tarixan aniqlangan to`siqlarni tahlil 
qilishning nazariy asoslarini ishlab chiqish vazifasini qo`yadi.
Hozirgi vaqtda ―eski‖ va ―yangi‖ institutsionalizmdan zarur 
bo`lgan hamma narsani sintez qilishga muvaffaq bo`lgan "yangi" 
institutsional 
yondashuvlarning 
uslubiy 
dasturini 
institutsional 
evolyutsiya nazariyasining kelajakdagi rivojlanishning yo`nalishlarini 
ko`rsatadi. ―Eng yangi‖ institutsional yondashuv doirasida asosiy 
toifalar ishlab chiqilgan bo`lib, ular birgalikda ushbu yondashuvning 
mohiyatini aks ettiradi va Rossiyada iqtisodiy rivojlanishning 
institutsional nazariyasini ishlab chiqishda foydalanish mumkin. 
Bularga quyidagi qoidalar kiradi. 
Samarali institutsional tizim iqtisodiy o`sishni ta`minlaydigan 
institutsional tizimdir. 
Institutlarning barqarorligi ularning o`zgarishlarga uchraganiga 
hech bo`lmaganda zid emas. barcha institutlar rivojlanmoqda. institutlar 
o`zgarishlar jamiyatlarning vaqt o`tishi bilan qanday rivojlanishini 
belgilaydi va shuning uchun tarixiy o`zgarishlarni tushunish uchun kalit 
hisoblanadi. ―G`oyalar va mafkuralar muhim va institutlar bu qanchalik 
muhimligini aniq belgilaydi‖. 
Tarix nafaqat o`tmishdan saboq olish mumkinligi, balki hozirgi va 
kelajak jamiyat institutlari rivojlanishining uzluksizligi bilan o`tmish 
bilan bog`langanligi uchun ham muhimdir.
Institutsional yondashuv mamlakat rivojlanishining umumiy va 
maxsus yo`li haqidagi savolni olib tashlaydi, chunki har-bir mamlakat 
uchun individual institutsional matritsa, ya`ni har-bir mamlakat 
iqtisodiyotiga olib keladigan o`zaro bog`liq rasmiy qoidalar va norasmiy 
cheklovlarning o`zaro bog`liqligi mavjud deb taxmin qilinadi. Mamlakat 
o`z yo`lida, boshqa davlatning rivojlanish yo`lidan farq qiladi. 
Turli institutsional tizimlarga ega bo`lgan mamlakatlarda qarzga 
olingan ―o`yin qoidalari‖ning umumiyligi sezilarli darajada farq 
qiladigan oqibatlarga olib keladi.
Bozor qonunlari, ―o`yin qoidalari‖ va eng muhimi, muayyan 
turdagi xulq-atvor, munosabatlar va aloqalarni o`z ichiga olgan muayyan 
institutsional tuzilma sifatida qaraladi. 

---

95 
Hozirgi kun uchun zamonaviy institutsional nazariya eng avvalo 
Rossiyaga ishga tushirish. Ma`muriy buyruqbozlik faoliyatini neoklassik 
nazariyaga bozor tizimiga tuzatishning barbod bo`lishiga va hech 
qachon bozor tizimiga aylangan iqtisodiy tizimning deformatsiyasiga 
olib keldi. SHunday qilib, Rossiya iqtisodiyoti rivojlanishining bozor 
yo`liga o`tish natijalari Rossiyadagi iqtisodiy nomutanosibliklarga 
aylandi, bu muvaffaqiyatning samarali rivojlanishiga imkon bermaydi. 
SHunga ko`ra, Rossiyaning rivojlanish tajribasi iqtisodiy siyosatini 
olib borishda milliy institutsional tuzilmaning ishlash xususiyatlarini 
hisobga olmasdan, neoklassik nazariyaning universal usullari qanday 
halokatli ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarga olib kelishini aniq ko`rsatmoqda. 
SHu munosabat bilan bugungi kunda institutsional nazariya jahon fanida 
etakchi iqtisod maktablaridan biriga aylangani bejiz emas. Nega 
neoklassik nazariya iqtisodiy fanda ham, Rossiyada ham amaliy 
qo`llashda hukmronlik qilishda davom etmoqda.