O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

12.2. Mehnat taqsimoti va pul to`g`risidagi ta`limot. 
Bevosita masalaga o`tishdan avval bir narsaga diqqatni jalb etish 
kerakki, bu A.Smit yashagan muhitdir. Muhit olimning tadqiqotlariga 
katta ta`sir ko`rsatdi. Bu davr Angliyada manufaktura nihoyatda 
rivojlangan va sanoat inqilobi arafasidagi yoki bu boradagi dastlabki 
qadamlar qo`yilgan payt edi. SHu sababli A.Smit manufaktura davrining 
umumlashtiruvchi iqtisodchi mafkurachisi bo`lib qoldi.
O`z davri uchun mos ravishda u manufakturani ishlab 
chiqarishning eng progressiv, eng ilg`or shakli deb baholadi, uning 
tarixan o`tkinchiligini tushunmadi, bu albatta sharoitning ta`siridir. 
A.Smit ishchilar, kapitalistlar va er egalarining turli sinf vakillari 
ekanligini yaxshi tushungan va iqtisodiy rivojlanishning umuman yaxshi 
oqibatlari hamma uchun tegishli, xalq boyligining ortishidan esa 
jamiyatning hamma a`zolari bir xil manfaatdor deb o`ylagan edi. O`z 
davrida tanqid qilingan bu g`oya hozirgi paytda haqiqatga ancha 
yaqindir (yana tarix ko`rsatadi).
A.Smitning iqtisodiy qarashlari asosida shunday g`oya yotadiki, 
unga ko`ra jamiyat boyligi ishlab chiqarish jarayonida mehnat tufayli 
paydo bo`ladi (merkantilistlardan keskin farqi bor). Eslang, fiziokratlar 
va ilk klassik maktab vakillari mehnat faqat qishloq xo`jaligidagina 
samarali bo`ladi, desalar, A.Smit mehnatni barcha sohalarda (sanoat, 
qishloq xo`jaligi va xizmat ko`rsatish sohalari) boylikning asosi deb 
bildi.

---

114 
U kapitalistik ishlab chiqarishnig manufaktura bosqichini tahlil 
qilish asosida iqtisodiy progressning muhim omili mehnat taqsimotidir, 
degan xulosaga keldi va buni o`z tadqiqotlarining boshlang`ich punkti 
deb 
qabul 
qildi. 
A.Smit 
o`z 
tadqiqotida 
ninatugnogich 
manufakturasidagi ko`pchilikka ma`lum bo`lgan mehnat taqsimotini 
misol qilib keltirdi, u erdagi ishchilarning ixtisoslashuvi va mehnat 
taqsimoti ishlab chiqarishni va mehnat unumdorligini ko`p marta 
oshirish imkonini berdi.
Mehnat taqsimoti bo`lmagan holatda har bir ishchi o`rtacha 20 ta 
to`g`nog`ich yasashi mumkin ekan. O`n kishi ishlaydigan ustaxonada 
mehnat taqsimoti o`rnatiladi: biri simni tortadi, 2-si to`g`rilaydi, 3-si 
kesadi, 4-si uchini o`tkirlaydi va hokazo. Bu kuniga 4800 ta to`g`nog`ich 
yasash imkonini beradi, demak, mehnat unumdorligi 240 marta oshgan. 
Mehnat taqsimotining ahamiyati to`g`risidagi bu misol klassik bo`lib 
ketgan va hamma erda ishlatiladi. Mehnat unumdorligi uch usul bilan 
amalga oshiriladi:
1. Mehnat taqsimoti tufayli ayrim ishchilarning chaqqonligi va 
mohirligi oshadi;
2. Bir turdagi ishdan boshqasiga o`tish uchun ketadigan vaqt 
iqtisod qilinadi (dastgohdan dastgohga borish vaqti va yangi turdagi 
ishga psixologik moslashish uchun ketadigan vaqt iqtisod qilinadi); 
3. Mehnat taqsimoti mashinalar ixtiro qilishga imkon tug`diradi, 
ya`ni takrorlanadigan jarayonlar mashina qo`llashga qulaylik yaratadi. 
Undan tashqari ishchilarning bir xil ishni doim takrorlashi tufayli 
mahsulotning sifati ham yaxshilanishi kerak, bu esa tovarning bahosi, 
raqobat quvvatini oshiradi. SHunday qilib, A.Smit manufakturada 
mehnat taqsimotining roli va mashina sanoati sari rivojlanish 
tendentsiyasini to`g`ri yoritgan.
Uningcha ishlab chiqarish hajmi va mahsulot iste`moli ikki omil: 
aholining unumli mehnat bilan shug`ullanayotgan qismi va mehnat 
unumdorligining darajasi bilan belgilanadi. Farqli ravishda ikkinchi omil 
muhimroq bo`lib, u mehnat taqsimoti bilan bevosita bog`liqdir.
A.Smit asarida mehnat taqsimotining salbiy tomonlari ham 
berilgan. Bir xil operatsiyani mexanik ravishda takrorlayverish oqibatida 

---

115 
ishchi befarosat va nodon bo`lib ham qolishi mumkin. Aqliy va jismoniy 
mehnat o`rtasidagi farq odamlarning tabiiy ko`rsatkichlari bilangina 
aniqlanmaydi, balki ularning hayoti va faoliyati oqibatidadir.
Faylasuf aravakashdan tug`ma xususiyatlari bilan emas, balki 
boshqa turdagi mehnat va hayot tarzi bilan farq qiladi. Mehnat taqsimoti 
qancha mukammal va bozor qancha keng bo`lsa, mehnat taqsimoti, 
ixtisoslashuv uchun shuncha keng sharoit bo`ladi, tor bozorda bu 
imkoniyatlar cheklangan bo`ladi va mehnat unumdorligining o`sishi 
ham qiyinlashadi.
A.Smit bir tomondan manufaktura miqyosida va ikkinchidan 
jamiyatdagi turli korxonalar, sohalar mehnat taqsimoti o`rtasida 
printsipial farq yo`q deb hisoblaydi. Uningcha, butun jamiyat yirik 
manufaktura bo`lib, mehnat taqsimoti esa odamlar hamkorligining 
umumiy shaklidir. SHu bilan birga obektiv sharoitni hisobga olib, 
manufakturadagi mehnat taqsimoti va endigina rivojlanib kelayotgan 
mashina sanoatining salbiy oqibatlari ham tan olinadi. 
Ingliz klassik iqtisodiyotining mashhur namoyandasi David 
Rikardo (1772-1823) Petti va Smitning iqtisodiy g`oyalarini yanada 
rivojlantirdi. Tarixiy manbalarga qaraganda, D.Rikardo 1799 yilda 
kurortda A.Smitning ―Xalqlar boyligi...‖ asarini ko`rib qoladi va unda 
bu fanga ishtiyoq paydo bo`ladi. Bu fan bilan mashg`ulot uning uchun 
asosiy sohaga aylanadi. U hammani qiziqtirgan eng asosiy 
muammolarga javob berishga harakat qildi. U jamiyat moddiy boyligi 
o`sishi uchun ijtimoiy ishlab chiqarish va taqsimotning qanday 
sharoitlari eng qulay va optimal degan masalaga to`xtaladi. 
D.Rikardo yagona iqtisodiy kontseptsiya asosida pul muammosi va 
kredit, xalqaro iqtisodiy munosabatlar, soliq, er rentasi, xalqaro mehnat 
taqsimoti to`g`risida funadamental fikrlar berdi. Iqtisodchi J.S.Mill bilan 
do`stona munosabatda bo`lgan. Smitdan keyinroq yashagan D.Rikardo 
sanoat inqilobi natijalarini to`laroq tushundi, uning fikrlari nisbatan 
teran bo`lib, klassik iqtisodni nihoyasiga etkazdi; u sanoat davrining 
iqtisodchisi edi.
Uning dastlabki "Oltin ajdahosi to`g`risida uch xat" (1809 y.) va 
boshqa asarlari pul va pul muammolarini tahlil qilishga bag`ishlandi. 

---

116 
Millning tazyiqi bilan 1817 yilda uning asosiy asari bo`lgan "Siyosiy 
iqtisod va soliq solishning boshlanishi" chop etildi. 1824 yilda yozilgan 
"Milliy bank tuzishning rejasi" asari esa uning vafotidan keyin bosilib 
chiqdi. Rikardo umrining oxirgi 4 yilini Angliya parlamenti a`zosi 
sifatida o`zining iqtisodiy g`oyalarini amalga oshirish uchun sarfladi. 
Parlamentda "non qonunlari"ni bekor qilib, iqtisodiyotni erkinlashtirish, 
erkin savdo va erkin matbuot, yig`ilishlar erkinligini qo`llovchi nutqlar 
bilan chiqqan. 1821 yilda u tomondan siyosiy iqtisod klubi tashkil 
etilgan.
Tadqiqot 
predmeti ―daromadlar taqsimotini boshqaruvchi 
qonunlarini aniqlash‖dan iboratidir. Ishlab chiqarish (moddiy ne`matlar) 
sohasida yuzaga keladigan daromadlar taqsimlanishining obektiv 
qonunlarini aniqlash bosh vazifadir. 
U Smitning g`oyalarini qo`llash bilan birga uni to`ldirdi va qarshi 
fikrlarni ham ilgari surdi. U kapitalistlar va ishchilarning manfaatlari bir-
birlariga qarama-qarshi ekanligini ochib berdi, ma`lumki Smitda bu 
manfaatlar bir xil edi, Rikardo er egalarining manfaati ishchi va 
kapitalistlarnikiga qarshi deb uqtiradi. Rikardodagi bu o`zgarishlarga 
tarixiy, iqtisodiy va sotsial omillar sabab bo`ldi, ulardan eng muhimi 
shuki, 18- asr oxiri va 19- asrning boshlarida Angliyada sanoat 
to`ntarilishi ro`y berdi va bu jarayon asosan nihoyasiga etkazildi.
Oqibatda Angliya ko`p yillar davomida ―dunyo fabrikasi‖ nomini 
oldi, sanoat ayniqsa tez o`sdi, ishchilar soni ortdi, shaharlar ko`paydi, 
lekin mehnatkashlarning qashshoqlanishi va ekspluatator sinflarning 
boyishi kuchaydi, ya`ni differensiatsiya yuz berdi.
Mashina sanoatining rivoji tufayli ish kuni 12-13 soatgacha uzaydi, 
mehnat sharoiti esa yomonlashdi, ishchilar mashinaning qo`shimcha 
qismiga aylandi, xalq ommasi kurashga otlandi, ludditlar (mashina 
sindiruvchilar) harakati kuchaydi, fabrikalarga o`t qo`yildi. Ammo, 
sanoat inqilobi davrida proletariat hali yagona, uyushgan sinfga 
aylanmagan edi.
Kapitalizm esa rivojlanayotgan tuzum edi, burjuaziya-sohibkorlar 
ham feodalizm qoldiqlariga qarshi chiqib, progressiv rol o`ynagan edi. 
Demak, Rikardo Angliyada sanoat inqilobi davrining iqtisodchisi 

---

117 
sifatida maydonga chiqdi (Smit esa manufaktura davrining iqtisodchisi 
edi).
Rikardo shular tufayli iqtisodiy ta`limotni yuqoriroq pog`onaga 
ko`tardi. Tadqiqot usuli sifatida tabiiy tartib kontseptsiyasi olinadi va 
mamlakat boyligi sifatida ishlab chiqarishning fizik hajmlarini 
ko`paytirish deb hisoblanadi. Buning uchun esa erkin raqobat va 
iqtisodiy liberalizmning boshqa prinsiplarini qo`llash darkordir.
Masalan, mamlakatga erkin oziq-ovqat kiritish ("non qonunlari"ga 
qarshi) daromad normasini kamaytirmay va er rentasini uncha 
oshirmagan holda kapital jamg`arishni o`stirishga olib keladi deb 
hisoblaydi. A.Smit kabi D.Rikardo ham mantiqiy abstraksiya usulini 
ham keng qo`llagan.
Rikardoning asarlari iqtisodiyot fanining predmeti va metodini 
aniqlashda, iqtisodiy tadqiqot metodologiyasini amaliy ishlab chiqishda 
muhim rol o`ynadi. Uning fikricha, jamiyatning sinfiy tuzilishi uning 
iqtisodiy faoliyatida hal qiluvchi o`rinni egallaydi. Siyosiy iqtisodning 
asosiy vazifasi uch asosiy sinf o`rtasidagi taqsimot qonunlarini 
aniqlashdan iborat.
Bu taqsimot ishlab chiqarish sharoiti va manfaatlaridan kelib 
chiqishi kerak edi va bu Rikardoning yutug`i edi, ammo uning xatosi 
shuki, u taqsimot usulini moddiy ne`matlarni ishlab chiqarish usuli bilan 
bog`liq qilib qo`ygan. U mantiqiy abstraksiya metodidan foydalandi, 
ijtimoiy fanlarda aniq fanlarning usuli, ayniqsa, ilmiy deduksiyani keng 
qo`lladi.
U o`z kontseptsiyasi asosiga qiymat qonunini, ya`ni tovarlarning 
qiymatini sarflangan mehnat bilan aniqlashni qo`ydi. Faqat bir omil – 
―Mehnat‖ qiymatining asosida yotadi, deb yozadi olim. Boshqa iqtisodiy 
kategoriyalar shu qonunga qanchalik mos kelishkelmasligini o`rgandi. 
Rikardo kapitalizmni jamiyatni tashkil etishning yakkayuyagona tabiiy 
va abadiy shakli deb o`ylagan.
Rikardo qiymat qonunini ishlab chiqishda Smitning xulosalariga, 
garchi ularni qisman rad etsada, suyandi va ularni rivojlantirdi. U 
tovarning ikki xususiyatini: iste`mol va almashuv qiymatlarini yanada 
aniqroq o`rgandi (masalan, nonni eyish va sotish mumkin).

---

118 
Foydalilik (iste`mol qiymati) almashuv qiymatining zaruriy sharti, 
ammo uning o`lchovi bo`la olmaydi. Barcha tovarlarning almashuv 
qiymati (ba`zi hollar bundan mustasno, masalan ilgarigi rassomlarning 
kartinalari, noyob vino) va ularni ishlab chiqarishga ketgan mehnat 
sarflari va chiqimlari bilan aniqlanadi.
Almashuv qiymati har doim nisbiy bo`lib, boshqa tovar yoki 
pulning ma`lum miqdorida o`z aksini topishi tufayli Rikardo absolyut 
qiymat ham bo`lishi kerak, degan masalani qo`ydi. Bu qiymat 
substansiyasi mehnatdagi mehnat miqdoridir. Almashuv qiymati absolut 
qiymat ro`yobga chiqa oladigan zaruriy va yagona mumkin bo`lgan 
shakldir. Lekin Rikardo bu g`oyani umrining oxirida tugallanmagan 
asarining ―Absolut va nisbiy qiymat‖ bobida bergan, ya‘ni fikr mantiqan 
oxiriga etkazilmagan.
Marksning fikricha, Rikardo qiymatni faqat miqdoriy tekshirdi, 
ya`ni mehnatni qiymat bilan yaraluvchi mahsulotning tabiiy xususiyati 
va bu jarayonni barcha ijtimoiy tuzumlarga xos deb o`yladi. 
Rikardo Smitning g`oyalarini to`ldirdi. Agar Smitning g`oyasi 
bo`yicha qiymat oddiy tovar ishlab chiqarishda sarflangan mehnat bilan 
aniqlansa, kapitalistik ishlab chiqarishda bu qiymat realizatsiya 
qilinadigan daromadlardan iborat edi. Rikardo qiymatni aniqlashda 
sarflangan mehnatdan foydalandi. Rikardo ish haqining tovar qiymatiga 
ta`sirini rad etdi.
Masalan, deydi u, agar mehnat unumdorligi oshmay turib ish haqi 
ko`tarilsa, bundan tovar qiymati o`zgarmaydi. Boshqa sharoitlar 
o`zgarmagan holda, bu holat tovar bahosiga ham ta`sir etmasligi kerak, 
faqat ish haqi va tovar bahosidagi foyda o`rtasidagi nisbatni o`zgartirishi 
mumkin. Kapitalistlar erkin raqobat sharoitida ish haqi o`sishini bahoga 
ko`chira olmaydi va foydaning bir qismidan mahrum bo`lishga majbur.
Bu qoida katta ijtimoiy-siyosiy xarakterga ega, chunki Smit 
ishchilarning ish haqini oshirish uchun kurashi befoyda, negaki ish haqi 
oshsa, baholar ham oshadi, degan fikrda bo`lgan (real daromad 
o`zgarmaydi). Ish haqi oshganda baholar o`zgarmaydi, kapitalistlarning 
foyda normasi kamayadi.

---

119 
Rikardo Smit kabi qiymatning mehnat nazariyasini kapitalistik 
ishlab chiqarish sharoitida qo`llashda katta qiyinchilikka uchradi. 
Qiymatning ishlab chiqarish bahosiga aylanish muammosiga e`tibor 
berdi va uni hal etishga urindi. Real hayotda kapitaldan olinadigan foyda 
shu kapitalning miqdori bilan aniqlanadi yoki foyda normasi 
mo`tadillashish tendensiyasiga ega.
Ammo tovarlar ularni ishlab chiqarishga sarf bo`lgan jonli mehnat 
sarflariga mos ravishda bir-biriga almashsa, bunday bo`lishi mumkin 
emas. Bu holda kapitalning organik tuzilishi past bo`lgan yoki kapitali 
tez oborot bo`ladigan tarmoqlar boshqa organik tuzilishi yuqori bo`lgan 
va kapitali sekinroq oborot bo`ladigan tarmoqlarga nisbatan ustunlikka 
ega bo`ladilar.
Birinchilari ko`proq mehnat sarflaganlari uchun tovar bahosi 
nisbatan yuqori bo`ladi va kattaroq foyda oladi. Ammo bunda kapital 
shu tarmoqlarga oqib o`tar edi va ikkinchi tarmoqlarga oqib o`tmas edi, 
natijada ikkinchi tarmoqlar rivojlanmasdi. Bu qarama-qarshilikni hal 
etish uchun Rikardo Smitning qiymat nazariyasini modifikatsiyalashtirdi 
(o`zgartirdi).
Ammo ishlab chiqarish bahosi va o`rtacha foydani oraliq 
zvenolarni tahlil qilish va qiymat qonuni asosida hal etish o`rniga bu 
kategoriyalarni qiymat qonuniga keltirishga urinadi. Bu bosqichda 
Rikardo avvalgi, ish haqi tovar qiymatiga amalda ta`sir etmaydi, degan 
tezisidan voz kechdi. U kapital tarkibi va oborotidagi farqlar mehnatga 
turlicha haq to`lash tufayli qiymatga ham ta`sir etadi, degan fikrni berdi. 
Ammo bu g`oya mantiqiy echimga ega emas edi.
Rikardo ish haqi, foyda va renta masalalarini echishga katta hissa 
qo`shdi. U Smit kabi asosiy uch sinfning dastlabki daromadlari 
masalasiga e‘tibor berdi. U mehnatni tovar deb (aslida ishchi kuchi 
tovar) hisoblab, mehnatning bozor bahosi (ish haqi) tabiiy baho bo`ladi 
va shu atrofda o`zgaradi; tabiiy baho deganda ishchi kuchining 
qiymatini tushungan.
Rikardo masalaga tarixiy an`analar asosida yondashishga urinsa 
ham mehnatning tabiiy bahosini jismoniy minimumga tenglashtiradi. 
Masalan, nonning bahosi va ish haqining pul miqdori o`rtasida bevosita 

---

120 
bog`liqlik bor,- deydi u, - agar nonning bahosi oshganda ish haqi 
o`zgarmasa, ishchilar och qoladi va o`limga mahkum etiladi.
Rikardo Maltus kabi ishchilarning haqlari ochlik darajasida ushlab 
turilishi kapitalizmga xos qonun emas, barchaga tegishli tabiiy qonunlar 
tufaylidir, deydi. Ma`lum qulay sharoitlardagina ishlab chiqarish 
kuchlari aholi o`sishini ta‘minlay oladi va ishchilar kam haq 
olganliklaridan norozi bo`lmasliklari kerak, degan fikr ilgari suriladi.
Rikardo qo`shimcha qiymatni uning konkret shakllari - foyda, 
ssuda foizi, renta sifatida tahlil etadi. Ishchi o`z mehnati bilan ish haqi 
sifatida oladigan miqdordan ko`proq qiymat yaratishi o`z-o`zidan 
ravshan, deydi u. Ammo uni ish haqi va foyda nisbati, ya`ni ishchining 
qancha olishi va kapitalistga qancha qolishi qiziqtiradi. U qiymat 
strukturasi va tovar bahosini aniqlaganda ―Smit dogmasi‖dagi xatoga 
yo`l qo`yadi, ya`ni doimiy kapital S ning yangi mahsulotdagi hissasini 
inkor etadi.
Tovar qiymati ish haqi va foydadan iborat bo`lganligi sababli, 
foyda ish haqiga teskari proporsional va unga bog`liq. Foyda amalda 
qo`shimcha qiymat sifatida qaraladi. Rikardo foydaning er rentasini 
to`lagandan keyingi holatni o`rganadi. Undan tashqari foyda avans 
qilingan kapital miqdoriga proporsional deb hisoblaydi. U foyda 
normasining pasayish tendensiyasiga alohida e`tibor berdi.
U buning bosh sababi kapitalizmga xos narsa bo`lmay, tabiiy 
omildir, degan. Foyda normasining pasayishi oxir-oqibatda kapital 
jamg`arilishining kamayishiga olib kelishi mumkinligi uni tashvishga 
solgan. U kapital deb ishlab chiqarish vositalari va kapitalistning 
ishchilarga ish haqi sifatidagi harajatlarni tushungan. U kapitalni natura 
holda va tarixdan tashqari tushungan. Uningcha, ibtidoiy ovchi va 
baliqchi kapital egasi bo`lgan (bu albatta xato fikr).
U xususiy mulkchilik sharoitida yomon erlar ham ma`lum renta 
keltirishimumkinligini inkor etdi. Lekin shunday renta bor, u absolyut 
renta bo`lib, uni Marks va boshqa olimlar atroflicha o`rganganlar. 
Rikardo pul va pul muomalasi masalalariga katta e`tibor qildi.
U dastlabki asarlarida pulni ichki qiymatga ega bo`lgan tovar deb 
qaragan. Pul qiymati unga sarf qilingan mehnat bilan aniqlangan. 

---

121 
Rikardo pulning xususiyati shuki, u alohida tovar, boshqa tovarlarning 
qiymat o`lchovi va muomala vositasi sifatida harakat qiladi, deydi.
U qog`oz pullarning miqdorida muomalada bo`lgan tovar massasi 
qiymatiga mos (ya`ni proporsional) bo`lishi kerak, ortiqchasi bank 
tomonidan iste`moldan chiqarilishi zarur, deydi. Ammo, u o`zining bosh 
asarida bu kontseptsiyadan chekinadi, avval pullarning ichki qiymati 
bor, deb gapirgan bo`lsa, keyinroq u pulni texnik vosita deb izohladi va 
pulning miqdoriy nazariyasini ishlab chiqa boshladi.
Uning fikricha, muomaladagi pulning miqdori turlicha va erkin 
bo`lishi mumkin, pulning qiymati esa muomala sohasida belgilanadi va 
uning miqdoriga bog`liq bo`ladi. Rikardo erkin savdo tarafdori bo`lgan, 
u merkantilistlardan farqli ravishda tovar ishlab chiqarish tovar 
kiritishdan ortiq, ya`ni eksport kam va import ko`p bo`lishidan, 
mamlakatdan oltin chiqib ketishidan xavfsirashga hojat yo`q, deydi, 
chunki erkin import avtomatik ravishda oltin muomalasi va baho 
o`zgarishini tartibga soladi, shuning uchun iqtisodiy tanglik 
ta`minlanishiga yordam berishiga Rikardoning ishonchi komil edi. 
Rikardo Angliyaning tashqi aloqalari iqtisodiyotda katta rol 
o`ynashini alohida o`rgandi. U birinchilardan bo`lib ayrim tovarlarni 
ishlab chiqarishdangina emas, balki mamlakatlar o`rtasida ham xalqaro 
mehnat taqsimoti va ixtisoslashuvning foydaliligini isbotlab berdi.
Bunda nisbiy afzallik tamoyili mavjudligini ishlab chiqdi. Bu 
tamoyil universalroq bo`lib, unga ko`ra ayrim mamlakatlar ma`lum 
tovarlarni ishlab chiqarishda ayrim qulayliklarga ega bo`ladi va kam 
harajat sarf qiladi. Bunda tabiiy va iqlimiy omillar ham katta rol 
o`ynaydi (mutlaq ustunlik).
Ma`lum tovarlarni ishlab chiqarish bu mamlakat uchun boshqa 
mamlakatlardagiga nisbatan qulayroq bo`lishi mumkin. Mamlakatlari 
tabiiy, texnologik va madaniy farqlari tufayli ishlab chiqarish xarajatlari 
turlicha bo`ladi. Ixtisoslashuv hatto qoloq davlat uchun ham qulayroq 
bo`ladi, masalan O`zbekiston uchun paxta, Braziliya uchun kofe kabi.
Erkin savdo avvalo ingliz sohibkorlari manfaatlariga mos tushsa 
ham, u paytda bu g`oya prinsipial jihatdan ham progressiv edi. Bu savdo 
siyosati ―fritrederlik‖(tashqi savdoni erkinlashtirishga qaratilgan siyosat 

---

122 
) bo`lib, ―proteksionizm‖(davlatning ichki bozorni chet el raqobatidan 
himoya qilish va tovar ishlab chiqaruvchilarning tashqi bozorga 
chiqishini rag`batlantirishga qaratilgan siyosat )dan prinsipial farq qiladi. 
Xalqaro savdoni belgilovchi omillar nimadan iborat? Nima uchun 
ma`lum bir tovarlar eksport qilinadiyu, boshqalari import qilinadi? 
Tashqi savdo ishlab chiqarish va iqtisodiy taraqqiyot uchun nimalar 
beradi? degan savollarga javob beriladi. SHunday misol keltiriladi: 
SHotlandiyada uzum vinosi qilish mumkin, ammo mehnat sarflari juda 
yuqori bo`ladi, bu erda suli etishtirish qulay, uni esa Portugaliya 
vinosiga almashgan ma‘qul, chunki vinoni qilishga u erda kam xarajat 
sarflanadi.
Albatta, bu eng oddiy misol. Rikardo bu masalaga ancha prinsipial 
yondashdi. Agar SHotlandiyada ham suli, ham vino kam chiqimlar bilan 
ishlab chiqarilsa ham, bu mamlakatda suli bo`yicha vinoga qaraganda 
ustunlik ko`proq, chunki chiqimlar nisbati va almashuv proporsiyalari 
hisobga olinganda bu davlat uchun faqat suli etishtirish nisbatan qulay, 
Portugaliya uchun esa vino chiqarish foydalidir. Bu nisbiy chiqimlar 
yoki nisbiy ustunlik tamoyilidir.
U bu tamoyilini qiymatning mehnat nazariyasida ham isbotladi va 
uni raqamlar yordamida ko`rsatib berdi. Xuddi shunga o`xshash misol 
mato to`qish sohasida Angliya va Frantsiya misolida taqqoslangan. 
AQSH va Braziliya solishtirilganda don va kofe ishlab chiqarish 
afzalligi ko`rinadi.
Bu misollardan shu narsa ko`rinadiki, nisbiy ustunlik mavjud 
bo`lsa, ixtisoslashuv va almashuv ikkala mamlakat uchun ham 
foydalidir. Bundan mamlakatlar o`rtasida xalqaro mehnat taqsimoti va 
ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi zarurligi kelib chiqadi.
Rikardo bo`yicha ishlab chiqilgan tovarlarni realizatsiya qilish 
kapitalistik xo`jalik uchun prinsipial muammo bo`la olmaydi. U ortiqcha 
ishlab chiqarish inqirozga olib kelishi mumkin emas, kapitalistik sistema 
uchun bu jiddiy xavf tug`dirmaydi, degan fikrda edi, chunki talab va 
taklif doimo mos tushadi. Smit kabi Rikardo ham kapitalizm 
sistemasining qarama-qarshiligini tushunib etmadi. CHunki bu davrda 

---

123 
hali inqirozlar yo`q edi, faqat 1825 yilda birinchi bor ana shunday 
inqiroz ro`y berdi (asar ancha oldin yozilgan).

---

124