O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

 

---

112 
XII-BOB 
ZAMONAVIY IJTIMOIY-IQTISODIY MUAMMOLAR 
12.1. Ijtimoiy-huquqiy institutsionalizm. 
J. R. Kommons. Uning nazariyasining asosiy mazmuni jamoa 
institutlarining 
harakatini 
o`rganish 
bo`lib, 
u 
korporatsiyalar 
uyushmalari, kasaba uyushmalari, siyosiy partiyalar, ijtimoiy guruhlar 
va aholi qatlamlarining kasaba uyushmalari manfaatlarini ifodalaydi. 
Kommons o`z nazariyasini ko`plab asarlarida bayon qildi, ularning 
asosiylari "Kapitalizmning huquqiy asoslari", "Institutsional iqtisod".
Kommonsning iqtisodiy qarashlari chegaraviy foydalilik nazariyasi 
qoidalari va iqtisoddagi huquqiy kontseptsiyaning birikmasidan iborat 
edi. Ishlab chiqarishda sodir bo`layotgan jarayonlardan mavhumlashar 
ekan, Kommons kapitalizmning mohiyatini bozor munosabatlari bilan 
aniqladi, uning fikricha, hozirgi kapitalizm sharoitida "nohaq raqobat" 
rolini o`ynadi. Kommonsning fikricha, kapitalistik jamiyatning bu 
kamchiligini tuzatish, ayirboshlash munosabatlarini adolatli qilish, 
raqobat tahdidini bartaraf etish, davlatning qonun chiqaruvchi 
organlaridan foydalanish mumkin.
Kommons ziddiyatli vaziyatlarni bartaraf etishni huquqiy 
normalarni takomillashtirish bilan bog`ladi. Kommons kapitalistlar va 
ishchilar o`rtasidagi munosabatlarni qonunchilik qoidalariga muvofiq 
tuzilgan jamiyatning teng huquqli a`zolarining huquqiy bitimi sifatida 
taqdim etdi.
Jamiyatning barcha eng muhim institutlari: oila, aktsiyadorlik 
jamiyati, kasaba uyushmalari, tadbirkorlar birlashmalari va hatto 
davlatning o`zi ham "kelishuv" ishtirokchilari bo`lishi mumkin. 
"SHartnomalar" uchta nuqta, ziddiyat, o`zaro ta`sir, qarorni o`z ichiga 
oladi. "SHartnoma" qoidalarini huquqiy tartibga solish orqali, deb 
hisoblaydi Kommons, barcha ichki qarama-qarshiliklarni, barcha 
nizolarni bartaraf etish mumkin. Kommons jamiyatdagi ijtimoiy qarama-
qarshiliklarning keskinlashuvini nizolarni huquqiy tartibga solish 
mexanizmining kamchiliklari bilan izohladi. 
Jon R. Kommons davlat tomonidan qonunchilikni isloh qilish va 
turli ―kollektiv institutlar‖ rahbarlari vakili bo`lgan hukumat tuzish 

---

113 
zarurligiga ishongan. U jamoatchilik fikri tomonidan boshqariladigan va 
iqtisodiyotni 
monopoliyadan 
chiqaradigan 
hukumatni 
yaratish 
zarurligiga ishonch hosil qildi. J.R.Kommons o`zi ilgari surgan qiymat 
kontseptsiyasida huquqiy jihatdan ham foydalangan, unga ko`ra tovar 
mahsulotining qiymati "jamoa institutlari"ning huquqiy kelishuvi 
natijasidan boshqa narsa emas. 
Iqtisodiyot 
tarixidan 
ma`lumki, 
J.R. 
Kommons 
"jamoa 
harakati"ning huquqiy jihatlari, shuningdek, T.Veblen asarlaridagi 
monopoliyaga qarshi islohotchilik g`oyalari 30-yillarda - so`nggi 
yillarda haqiqiy amaliy qo`llanilishini topdi.