O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

 
11.2. Institutsionalizmning paydo bo`lishi. 
Amerika siyosiy iqtisodidagi institutsionalizm 19-asr oxiri va 20-
asr boshlarida o`zini namoyon qildi. Bozor iqtisodiyoti qarama-
qarshiliklarining keskinlashishi va monopolist kapital hokimiyatining 
namoyon bo`lishining dahshatli shakllari iqtisodiyot fanida qarama-
qarshilik to`lqinini keltirib chiqardi. Bu islohotlar orqali kapitalizm 
illatlarini engish imkoniyati g`oyasiga asoslangan edi. 
Bu davrda ishlab chiqarish va kapitalni jadal kontsentratsiyalash 
jarayoni 
sodir 
bo`ldi, 
sanoatning 
eng 
muhim 
tarmoqlari 
monopollashtirildi, Amerika iqtisodiyotida bank kapitalining gigant 
markazlashuvi sodir bo`ldi.
Iqtisodiyotni monopolistik qayta qurish ijtimoiy siljishlar bilan 
birga kechdi. Monopoliya trestlarining hukmronligiga qarshi edi. SHu 
bilan birga mehnat va ijtimoiy qonunchilik, iqtisodiyot va ijtimoiy 
hayotni demokratlashtirish muammosi ilgari surildi. 
YAngi o`rta qatlamlarning (muhandislar, o`qituvchilar, olimlar, 
davlat xizmatchilari, erkin kasb egalari) tez o`sishi kapitalizmning 
monopoliya bosqichiga o`tishi bilan bog`liq jamiyatning ijtimoiy 
tuzilishidagi siljishlarning muhim ko`rinishlaridan biri edi. Aqliy mehnat 
odamlari 
armiyasining 
o`sishi, 
o`qimishli 
odamlarning 
keng 

---

109 
ommasining sezilarli ijtimoiy tabaqalanishi ularning ijtimoiy ongidagi 
qarama-qarshi tendentsiyalarni belgilab berdi. Ziyolilarning ijtimoiy 
xilma-xilligi, kapitalistik tuzumdagi mavqeining ob`ektiv nomuvofiqligi 
islohotchi mafkuraning shakllanishiga asos bo`lib xizmat qildi.
Rivojlanayotgan yangi siyosiy iqtisod dastlab demokratik fikr va 
demokratik harakatning rivojlanishi bilan bog`liq bo`lib, u istalgan 
ijtimoiy tuzum g`oyasining ma`lum bir o`zgarishini, xususan, 
progressivizm mafkurasini aks ettirdi.
Ilg`or mafkurada monopoliyaga qarshi motivlar asosiy va umuman 
olganda - monopoliyalar hukmronligini zaiflashtirish, Amerika 
jamiyatining iqtisodiy va siyosiy tizimini barqarorlashtirish va 
inqilobning oldini olish uchun uni demokratlashtirish mavzusi edi. 
Institutsionalizm atamasi umumiy falsafiy yo`nalish, ijtimoiy tizimning 
qarama-qarshiliklarini umumiy qarash va iqtisodiyotni o`rganishga keng 
kulturologik yondashuv bilan birlashgan iqtisodchilarga nisbatan 
qo`llaniladigan kollektiv tushunchaga aylandi. 
Institutsionalistlar ijtimoiy muammolarni hal qilishda samarali 
vositaga aylana oladigan nazariyani ishlab chiqishga intildilar. Buning 
uchun u "real" bo`lishi kerak, ya`ni konkret - tarixiy sharoitlarni 
o`rganish asosida qurilgan. 
"Institutsionalizm" atamasining o`zi AQSHda paydo bo`lgan va 
birinchi navbatda Amerika tarixiy tajribasi, milliy sharoitlari va 
an`analarining o`ziga xos xususiyatlarini o`zida mujassam etgan 
Amerika burjua siyosiy iqtisodidagi ma`lum bir tendentsiyani bildiradi. 
Biroq, institutsionalizmning asosiy xususiyatlari ushbu tendentsiyaning 
19-asrning so`nggi o`n yilliklari - 20-asr boshlarida asosiy kapitalistik 
mamlakatlarda paydo bo`lgan ijtimoiy-iqtisodiy fikrdagi o`xshash 
tendentsiyalar bilan yaqin aloqada ekanligini ko`rsatadi.
SHuning uchun siyosiy iqtisod sohasida "institutsionalizm" 
tushunchasi nafaqat AQSHga, balki butun tendentsiyaga nisbatan 
qo`llaniladi. Institutsionalistlarning dastlabki asarlarida allaqachon 
kapitalistik monopoliya, keskin ijtimoiy tengsizlik, iqtisodiy inqirozlar, 
shaxsiy va jamoat manfaatlarining tafovuti bilan bog`liq bozor 

---

110 
mexanizmining eng aniq, ko`zga tashlanadigan "nuqsonlari" ga davlat 
ta`siri zarurligi haqida g`oyalar mavjud edi.
Institutsionalistlarning asosiy g`oyasi iqtisodiyotning barqarorligini 
va jamiyatning boshqariladigan rivojlanishini ta`minlaydigan etarlicha 
ishonchli ijtimoiy nazorat mexanizmini yaratish g`oyasi edi. 
Institutsionalizm siyosiy iqtisod va sotsiologiyaning tutashgan 
joyida paydo bo`lib, u ham muammolarda, ham institutsional tadqiqotlar 
metodologiyasida o`z aksini topdi. 19-20-asrlar bo`sag`asida hokimiyat, 
bosim, ijtimoiy qarama-qarshiliklar, davlatning roli va uning siyosatini 
shakllantirish mexanizmi muammolariga ko`proq e`tibor qaratildi.
SHuni ham ta`kidlash kerakki, ko`plab tadqiqotchilarning fikriga 
ko`ra, institutsionalizm Germaniyaning tarixiy maktabi bilan juda ko`p 
umumiyliklarga ega. 19—20-asrlar bo`sag`asida Amerika siyosiy 
iqtisodining rivojlanish darajasi Evropanikiga nisbatan keskin orqada 
qolganligi sababli, AQSHda nazariy g`oyalar importi muhim rol` 
o`ynadi.
Ko`pgina amerikalik iqtisodchilar (shuningdek, sotsiologlar va 
tarixchilar) Germaniyada tahsil olishgan va burjua - islohotchilik 
nazariyalari bilan "birinchi qo`l" bilan tanishishlari mumkin edi. 
Institutsionalistlarning o`zlari bu ta`sirni tan olishadi. Germaniyada 
iqtisodchilar-tarixchilar burjua siyosiy iqtisodida ustun mavqe`ga ega 
bo`lib, evolyutsion tushunchalarni ishlab chiqish va tarqatishda nemis 
tarixiy maktabining alohida rolini belgilab berdi.
Ammo shuni ta`kidlash kerakki, tarixiylik va ijtimoiy muhit 
omillarini hisobga olgan holda iqtisodiy o`sish yo`llarini asoslash, garchi 
u institutsionalizmning metodologik tamoyillari va Germaniya tarixiy 
maktabining o`xshashligidan dalolat qilsa ham, to`liqligini anglatmaydi.
Bu, birinchi navbatda, davlat hokimiyatiga bo`lgan munosabat 
bilan bog`liq. Umuman olganda, institutsionalistlar davlat tomonidan 
tartibga solish g`oyasiga sodiqliklari bilan ajralib turadi.
Nemis tarixiy maktabi ta`sirida bo`lgan har bir kishi davlatning 
iqtisodiyotga ko`proq aralashuvi va xususiy biznes ustidan davlat 
nazoratini tashkil etish zarurligini tan olishga moyil edi. SHu bilan birga, 
amerikalik 
institutsionalistlarning 
pozitsiyasi 
nafaqat 
davlatga 

---

111 
sig`inishning yo`qligi, balki davlat hokimiyatining o`sishiga aniq 
ehtiyotkor munosabati bilan ham ajralib turadi.
Xususiyatlari tilga olingan AQSHda ―tarixiy muhit‖ning 
mavjudligi 
ham institutsionalistlarning 
mafkuraviy 
va nazariy 
pozitsiyalari o`rtasida yana bir farqni keltirib chiqardi. Institutsionalistik 
mafkura o`ziga xos demokratik rang-barangligi bilan ajralib turardi va 
1830-yillardan beri radikal Amerika ziyolilarining bir qismi o`rtasida 
shakllangan gumanistik ijtimoiy tanqid an`analarini o`zida mujassam 
etgan.
SHuningdek, 
AQSH 
institutsionalizmining 
shakllanishiga 
Britaniyaning islohotchi ijtimoiy-iqtisodiy fikr an`anasi katta ta`sir 
ko`rsatdi. Ingliz liberal reformizmining g`oyaviy-nazariy asoslarining 
shakllanishi ingliz faylasufi va iqtisodchisi J.S.Mill nomi bilan bog`liq. 
Amerika institutsionalistlarini kapitalistik tuzumni mo``tadil tanqid 
qilish, umumiy islohotchilik yo`nalishi va mavjud ijtimoiy tizimni 
takomillashtirishning amaliy vositalarini izlash o`ziga jalb qildi. Siyosiy 
muammolarni hal qilishda pragmatik, eksperimental yondashuv g`oyasi 
ayniqsa jozibador bo`lib tuyuldi.