O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

 
4.2. Universitetlar o`z-o`zini tartibga solish ob`ekti sifatida. 
Zamonaviy universitetlar juda qiziqarli iqtisodiy ob`ektlardir. 
Ularning rivojlanishida bir qancha xususiyatlarni ajratib ko`rsatish 
mumkin. Birinchidan, universitetlar dialektik jihatdan qarama-qarshi 
maqsadlar va intilishlarni muvozanatlashi kerak bo`lgan tuzilmalardir. 
Ularning faoliyatidagi kamida to`rtta global qarama-qarshilik ma`lum.
Birinchisi, tor ixtisoslik va ko`p tarmoqli (tarmoqlararo) 
cheklangan mablag`lar cheklangan mutaxasisliklar to`plamini tanlashni 
talab qiladi, ammo yuqori daromad olish imkoniyatlari turli ilmiy 
yo`nalishlar birlashganda va o`zaro ta`sirlashganda paydo bo`ladi.
Ikkinchisi, universitetning mintaqaviy, milliy va xalqaro 
miqiyosdagi pozitsiyalari o`rtasida (agar u joylashgan mintaqa 
iqtisodiyotiga hech narsa bermasa va aksincha, universitetning xalqaro 
tan olinishi ma`nosizdir, agar universitet xalqaro standartlarga javob 
bermasa, imntaqaviy iqtisodiyot yaxshi natija bermaydi).

---

43 
Uchinchidan, boshqaruvni markazlashtirish va markazsizlantirish 
o`rtasida (boshqaruvning haddan tashqari markazlashuvi xodimlarning 
tashabbuskorligi va tadbirkorlik ruhini cheklaydi, haddan tashqari 
markazlashuvi xodimlarning tashabbuskorligi va tadbirkorlik ruhini 
cheklaydi, haddan tashqari markazsizlashtirish bilan universitet o`zining 
yaxlitligini, ―yuzini‖, sinergiyasini yo`qotadi).
To`rtinchidan, 
akademik 
an`analar 
(tashabbuslar 
va 
ish 
standartlari) va moliyaviy mezonlar o`rtasida (ilg`or ma`murlar 
yo`qligida ilmiy xodimlar eski boshliqlarga qamalib qolishi mumkin, 
akademik xodimlar yo`qligida esa ma`murlar samaradorlikka e`tibor 
qaratadilar va ta`limni unutishga moyildirlar).
Qarama-qarshi tendentsiyalar o`rtasidagi mutlaq muvozanatga 
erishib bo`lmaydi. Bundan tashqari, uni bir marta va butunlay o`rganish 
mumkin emas va qoida tariqasida har besh yilda bir marta qayta ko`rib 
chiqishni talab qiladi [16, c 5-23]. 
Etakchi universitetlar paydo bo`layotgan nomutanosibliklarga 
e`tibor berishadi va ulardan institutsional o`zgarishlar uchun dastlabki 
impul`s sifatida foydalanadilar.
Ikkinchidan, 
zamonaviy 
universitetlar 
murakkab 
gibrid 
tuzilmalardir. Bugungi kunda nafaqat davlat va xususiy universitetlar, 
balki avtonomiya asosida faoliyat yurituvchi yarim davlat-yarim xususiy 
gibrid universitetlar ham mavjud.
Davlat va xususiy universitetlar o`rtasidagi chegaralar xiralashgan: 
davlat universitetlari nodavlat manbalardan pul oladi va ko`plab xususiy 
kompaniyalar bilan o`zaro aloqada bo`ladi, xususiy universitetlar esa 
mahalliy, mintaqaviy va federal hokimiyat organlari tomonidan 
moliyalashtiriladi va davlat idoralari bilan aloqa o`rnatadi [19, c. 419]. 
Universitetlar ―olimlar, davlat va sanoatning birlashmasi‖ [54, c. 
224], degan umumiy qabul qilingan. Etakchi universitetlar xususiy va 
davlat institutlarini aralashtirib, tashkil etish shakllarini doimiy ravishda 
takomillashtirmoqda; bunday tajribalarsiz universitetlarning rivojlanishi 
mumkin emas. 
Uchinchidan, universitetlar o`z obro`sini maksimal darajada 
oshirishga intiladi, bu esa institutsional bozorlarning rolini oshiradi.

---

44 
B.Klark tartibga solishning uchta shaklini ko`rib chiqadi: davlat 
nazorati, 
markaziy 
regulyator 
rivojlanishning 
barcha 
salbiy 
tendentsiyalarini to`g`irlaganda (―davlat‖ modeli eng yorqin tarzda 
ifodalangan edi); bozor kuchlari va bozor ishtirokchilari bir-birlarining 
hatti-harakatlarini moslashtirganda bozor ta`siri (―bozor‖ modeli 
AQSHda eng nozik shaklda amalga oshiriladi); institutsional o`zini-o`zi 
boshqarish, 
kompaniyalarning 
o`zlari 
yangi 
tendentsiyalarga 
moslashganda (―akademik oligarxiya‖ modeli Italiyada uzoq an`ana 
edi).
Bundan tashqari, bozorning uchta turini ko`rib chiqish juda 
samarali: universitetlar o`z talabalarini topadigan iste`mol bozori; ilmiy 
xodimlar tanlab olinadigan mehnat bozori; oliy o`quv yurtlarining 
obro`si shakllanadigan va ―savdo qilinadigan‖ institutsional bozor.
Tajriba shuni ko`rsatadiki, universitetlar ustidan davlat nazorati 
nihoyatda yomon. Tizimli islohotlar tez o`zgaruvchan sharoitlarda sekin 
va qattiq bo`ladi; bundan tashqari, markazlashgan boshqaruvning klassik 
atributlari (qat`iy rejalashtirish, direktiv nazorat raqamlari, og`ir 
hisobotlar) universitetlarni energiya va maqsaddan mahrum qiladi, 
tashabbus va tadbirkorlikni yo`q qiladi [11, c. 19-24]. 
Bozor regulyatorlari ham yomon ishlaydi: bir-xil tashqi kuchlar 
bilan uchrashib, ba`zi universitetlar intensiv ravishda o`zgaradi, 
boshqalari faqat qisman o`zgaradi, uchinchisi esa umuman o`zgarmaydi 
[8, 2003]. SHu nuqtai-nazardan, bugungi kunda eng katta natija 
institutsional o`z-o`zini nazorat qilish bilan ta`minlanadi, zamonaviy 
universitetlar orasidagi farq darajasi juda katta qadriyatlarni etadi.
O`zini tashqi sharoitlarga mos ravishda qayta qurish orqali 
universitetlar o`z obro`sini shakllantiradi, bu hal qiluvchi ahamiyatga 
ega: yaxshi obro` tufayli universitet ma`murlar va professorlar, talabalar 
va resurslarni jalb qiladi va ushlab turadi. Nufuzli universitetlar odatda 
katta byudjetga, yuqori xodimlarning ish haqiga va abiturientlarning 
yuqori talabiga ega (har bir o`ringa o`rtacha 6 kishi) [42, c. 397].
SHunday qilib, universitetning institutsional bozordagi kuchli 
mavqei unga iste`mol bozori va mehnat bozorini avtomatik ravishda 

---

45 
nazorat qilish imkonini beradi, bu hukumat va bozor ta`sirini nazorat 
qilish bilan tengdir. 
SHunday qilib, faqat institutsional o`zgarish odatini shakllantirgan 
universitetlar muvaffaqiyat qozonishadi.
To`rtinchidan, institutsional o`z-o`zini nazorat qilish tadbirkorlik 
universitetlarida 
(PU) 
to`liq 
amalga 
oshiriladi. 
An`anaviy 
universitetlardan farqli o`laroq, bugungi kunda tadbirkor deb ataladigan 
universitetlar o`z pozitsiyalarini mustahkamlamoqda va o`z ta`sirini 
kengaytirmoqda, ular ba`zan tashabbuskor, innovatsion, o`zini o`zi 
boshqarish, institutsional mustaqil o`zgarishlarga yo`naltirilgan va 
boshqalar deb ataladi [20, №3].
Ularning mohiyati tez o`zgarib turadigan tashqi sharoitlarga 
moslashuvchanlikni oshirishdan iborat. SHunday qilib, agar an`naviy 
universitetlar mustahkam tashkiliy shakllar va manfaatlar (manfaatdor 
tomonlar va botgan harajatlar) infratuzilmasi orqali o`zgarishlarga 
qarshilik ko`rsatsa, u holda PU doimiy takomillashtirishni va natijada 
o`zgarishlarni talab qiladigan bir-biriga bog`langan shakllar va 
manfaatlar to`plamidir [9, c. 352]. 
Universitet tadbirkor bo`lishi uchun uni o`zgartirishga va 
o`zgaruvchan jamiyatga samarali moslashishga imkon beradigan 
tashkilot shaklini qabul qilish krak, bunda shaxslar va guruhlar 
avvalgidan ko`ra samaraliroq bo`lishi mumkin [12, c. 22-27].
Beshinchidan, universitetlarda samarali tadbirkorlik faqat kollegial 
shakllarda mavjud bo`lishi mumkin. Zamonaviy universitetlar bozorini 
ko`rib chiqish bozor tushunchasini to`g`rilashga olib keladi, uni 
movofiqlashtiruvchi kuchlar yig`indisi sifatida emas, balki uning alohida 
ishtirokchilarining o`zaro ta`siri shartlarini belgilaydigan maydon 
sifatida qabul qilish kerak. Institutsional o`zini-o`zi nazorat qilish bu 
maydonlardan o`z maqsadlari uchun samarali foydalanishdan iborat.
Universitetlar bozor nazoratini shunday amalga oshiradilar. SHu 
ma`noda kollegial tadbirkorlik bozor nazoratining yuqori darajasiga 
erishish yo`li sifatida qaraladi [28, 2005]. 
Kollegial tadbirkorlikning asosi universitetda shaxsiy va 
jamoaviy tashabbuslar bo`yicha kollegial qarorlar qabul qilishdir. Uni 

---

46 
quyidagicha shakllantirish mumkin: kollegial tadbirkorlikda universitet 
professor-o`qituvchilari va ma`muriyatlari uni umumiy manfaatni 
ko`zlab birgalikda boshqarishni amalga oshiradilar [19, c. 416].
Boshqaruvning ushbu shakli dastlabki bosqichda guruh va 
universitet manfaatlarini muvofiqlashtirish imkonini beradi. Kollegial 
tadbirkorlik fenomeni samarali PPlarni qurish muammosining haqiqiy 
ko`lamini tushunish uchun asosdir. 
Oltinchidan, zamonaviy PUlar integratsiyalashgan ilmiy-amaliy 
korporatsiyalardir. PU faoliyatining asosiy formulasi tushunish uchun 
tadqiqotni foydalanish uchun tadqiqot bilan birlashtirishdir.
Bu imperativ D.E. Stoks tadqiqot matritsasidagi ―Paster kvadranti‖ 
hodisasiga asoslanadi. Uning mohiyati shundan iboratki, sof kognitiv 
(N.Bor kvadranti) va sof amaliy (T.Edison kvadranti) tadqiqotidan 
tashqari, V.Bo ―strategik‖ (dastlabki) tadqiqotlar kvadranti ham mavjud. 
Bonvillian ilk davrini CHarl`z Darvin kvadranti [23, № 1] va L.Paster 
kvadranti deb ataydi, ular ham kognitiv, ham amaliy ahamiyatga ega 
bo`lgan tadiqotlarni birlashtiradi. Bugungi kunda universitetlar 
hayotidan ajralgan narsalarni o`rgatishning sof akademik an`analaridan 
uzoqlashmoqda.
Etakchi muassasalar umumiy bilimlarni maxsus ko`nikmalar 
bilan mustahkamlashga harakat qiladilar. Bu tadqiqot-ta`lim-ta`lim 
mantiqiy zanjiriga amal qilishda namoyon bo`ladi [21, № 1]. bu 
Stratxil`d universitetining shunday tovlamachilik shiorlarida namoyon 
bo`ladi: ―Bu erda ular hayotda haqiqatdan ham foydali bo`lgan 
narsalarni o`rgatadilar‖; ―Ular sotsiologiya uchun sotsiologiya bilan 
shug`ullanmaydilar‖ va hokazo [41, 1997].
Nazariy va amaliy ko`nikmalarning malakali kombinatsiyasisiz PU 
mavjud bo`la olmaydi, ular uchun Paster kvadrantiga ―moslashish‖ juda 
muhimdir. 

---

47