O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

XV-BOB 
IQTISODIY RIVOJLANISHDA INSTITUTSIONAL 
YONDASHUV ZARURIYATI 
15.1. A.Smit tadqiqot predmeti va metodologiyasi. 
Jamiyatning iqtisodiy rivojlanishi va uning moddiy-turmush 
darajasini oshirish muammolari A.Smit tadqiqotining predmetini tashkil 
etadi, qanday sharoitlar va qanday qilib insonlar yuqoriroq moddiy 
turmush darajasiga erisha oladilar degan fikr asarning asosiy g`oyasini 
aks ettiradi. Iqtisodiy o`sishning pul shakli inkor etiladi va moddiy 
ne`matlar yaratish asosiy deb qaraladi, bular esa faqat ishlab chiqarish 
sohasida yuzaga keladi va shu sababli ustivor deb hisoblanadi.
Ammo qaysi (sanoat, qishloq xo`jaligi) soha afzalligi aniq 
aytilmaydi. Asarning 2-kitobida dehqonchilikka kapital qo`yish 
yaxshiroq samara beradi deb o`qitiladi. Iqtisodiyot rivojlanishi bilan 
sanoat tovarlari narxi pasayish, qishloq xo`jaligi maxsulotlari narxi esa 
o`sish tendentsiyasiga ega deb hisoblaydi. Demak, shunday xulosa qilish 
mumkinki, agrar soha ustun (bu xato). 
Metodologik 
jihatdan 
bu 
tadqiqot 
iqtisodiy 
liberalizm 
kontseptsiyasiga, ya`ni yiziokratlarning tabiiy tartibi, yanada aniqroq 
bozor iqtisodiyoti munosabatlariga asoslanadi. Olim o`z asarlari va 
tadqiqotlarida odamlar ba`zi bir shunday tabiiy xususiyatlarga egaki, 
ular ijtimoiy tizimga bog`liq emas, degan xulosaga asoslanadi.
Ana shunday xususiyatlardan biri – egoizm (xudbinlik) bo`lib, 
odamlar o`z xo`jalik faoliyatlarida unga amal qiladilar. Ammo ayrim 
shaxsninggina manfaatlari jamiyat manfaatlariga mos tushadi, deb 
uqtiradi u. Har bir odam o`z shaxsiy manfaatini ko`zda tutadi, ammo bu 
holatda ko`p boshqa holatlardagi kabi, u ―ko`rinmas qo`l‖ tomonidan 
uning niyatida ham bo`lmagan maqsad sari yo`naltiriladi. 
Bunda u ongli ravishda xususiy manfaatlarga intilganidan ko`ra 
ko`proq haqqoniy ravishda jamiyat manfaatlariga xizmat qiladi. 
―Ko`rinmas qo`l‖ – bu ob`ektiv iqtisodiy qonunlarning stixiyali 
harakati. Bu qonunlar odamlarning hohish – irodasidan qat`iy nazar, 
odatda unga qarama-qarshi harakat qiladi. Har-bir odam ko`proq foyda 
olish uchun kapitalni imkoni boricha qulay ishga doylashtirishga 

---

139 
urinadi, chunki u jamiyatning emas, balki avvalo o`zining shaxsiy 
manfaatini ko`zlaydi.
Ammo, inson o`z shaxsiy manfaatini o`ylagan paytda, bu holat 
tabiiy, yoki aniqrog`i, muqarrar ravishda shunga olib keladiki, odam 
jamiyat uchun ko`proq naf keltiruvchi mashg`ulotni tianlaydi va shu ish 
bilan shug`ullanadi.
SHunday qilib, Smitning ta`rifi bo`yicha, foyda ketidan quvish va 
raqobat butun jamiyatga naf keltiruvchi faoliyat deb qaraladi. 
Hozirgi davrga barchaga yaxshi ma`lum bo`lgan ―ko`rinmas qo`l‖ 
iborasi bilan birga ―iqtisodiy odam‖ tushunchasi ham kiritildi. Unga 
ko`ra, shaxsiy manfaatlar tufayli savdo va almashinuv jarayoni amalga 
oshadi.
―Menga kerak bo`lgan narsani bersang, men senga kerak bo`lgan 
narsani beraman‖, qabilida, ya`ni shaxsiy manfaatlarning talabini 
qondirish yo`li tutiladi, ya`ni gap kimningdir saxiyligiga emas. Iqtisodiy 
rivojlanishning shaxsiy manfaat va stixiyali qonunlarning o`zaro 
nihoyatda samarali harakati sharoitlarini A.Smit ―tabiiy tartib‖ deb 
atagan.
A.Smit va uning izdoshlari bu tushuncha bir tomondan iqtisodiy 
siyosatning tamoyili va maqsadi bo`lsa, ikkinchi tomondan bu iqtisodiy 
harakatni o`rganish uchun nazariy konstruktsiya yoki modeldir. Demak 
jamiyatga naf keltiruvchi faoliyatni biror harakat bilan cheklamaslik 
kerak degan xulosa chiqariladi. Bu tamoyilga ko`ra quyidagilar taklif 
etiladi: 
Ishchi kuchining erkin harakati; 
Savdoda (er savdosida ham) to`la erkinlik; 
Sanoat va ishchi savdoni hukumat tomonidan reglamentatsiya 
qilishga qat`iy qarshilik; 
Erkin tashqi savdo (protektsionizmga qarshi).