O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti

Indikator usuli. Bu usul ba‘zi viruslarni aniqlash uchun «to`ldiruvchi» usul 
boʻlib, asosan barg buralish virusini aniqlashda Igel – Lange usuliga qo`shimcha 
xisoblanadi. Metod juda sermehnat indikator oʻsimliklarni o`stirish uchun va virus 
tashuvchi hashoratlarni koʻpaytirish uchun qo`shimcha xona va jixozlar talab 
qiladi. Bu metod bilan uchki meristema uslida tozalangan va tanlab olingan 
oʻsimliklarni L va U viruslari bilan zararlanganligini aniqlash uchun qoʻllaniladi. 
Barg buralishi kasalligi uchun eng yaxshi indikator oʻsimliklar boʻlib, 
bangidevona (Datura stramonium) va fizalis (Physalis floridana) hisoblanadi. 
Tekshiriladigan oʻsimlik bangidevonaga payvanddek qilib bog`lab qo`yiladi. Agar 
tekshirilayotgan oʻsimlik kasallangan bo`lsa, indikator oʻsimlik barglarida xloroz 
barg buralishi va o`sishdan orqada qolishi kuzatiladi. 
Fizalisga infeksiya shaftoli biti orqali oʻtadi. Shuning uchun tekshirilayotgan 
oʻsimlikka 20 dona shu bitdan oziqlanishi uchun 3 kun davomida quyiladi. Keyin 
ular fizialis oʻsimligigaoʻtkaziladi. (Bunda har bir oʻsimlikka kamida 5 dona bit 
toʻgʻri kelishi kerak), 3 kundan keyin bitlar afisidlar yordamida yo`qotiladi va 
oʻsimliklarni normal yorug`lik sharoitida o`stirish davom ettiriladi, har 7 – 14 – 21 
kunda kuzatishlar olib boriladi. Agar tekshirilayotgan oʻsimlikda infeksiya bo`lsa, 
fizalisda xloroz, barg buralish kuzatilib, kasallangan oʻsimliklar o`sishdan orqada 
qoladi va nobud bo`ladi. 
Oʻsimlik bargidagi U va A viruslari A – 6 kartoshka duragayi va TE – 1, TE 
– 2 raqamli Solanum chacoense yovvoyi kartoshka formalari yordamida 
aniqlanadi. Analizlar indikatorlarning 5 – 7 kundan keyin qora yoki to`q qo`ng`ir 
rangdagi nekrozlar xosil qilishi bilan belgilanadigan ta‘sirchanligiga asoslangan. 
Analizlar quyidagicha olib boriladi: tekshirilayotgan oʻsimlikning sharbati olinib, 
indikator oʻsimlikning bargiga so`riladi. Buning uchun oldindan indikator oʻsimlik 
bargi karborundning M-5 markadagi kukunidan ozgina sepilgan bo`ladi. Bunday 
barglar namli kameralarga (Petri chashkalari, shisha bilan yopilgan kyuvetlar) 
solinib 2000 lyuks yorug`likka ega boʻlgan joyda 22 – 23
0
C haroratda saqlanadi. 
Gotika va tuganaklarning yoysimonligi kasalliklari indikator usul bilan 
Xitoy skopoliyasi (Scopia sinensis) o`simligi yordamida aniqlanadi. Infeksiya 

---

44 
borligi 7 – 14 kundan keyin indikator o`simligi barglarida koʻng`ir dog`lar paydo 
boʻlishi bilan belgilanadi. 
Oʻsimliklarning stolbur bilan kasallanganligini shu kasallikka ta‘sirchan 
boʻlgan pomidor navlariga (Talalixin navi) payvand qilib bilish mumkin. Agar 
tekshirilayotgan oʻsimlik kasallangan bo`lsa, pomidor oʻsimliklari qoʻpollashadi, 
xloroz kuzatilib, gullari xam yashil tusga kiradi. 
Indeks usuli. Bu usul urugʻlik materialning kasalliklarini qish vaqtida 
qo`shimcha ravishda tekshirib ko`rish uchun qo`llaniladi. Indeks – bu tuganak 
oʻrta qismidan 2 sm diametrda o`yib olingan ko`zchadir. Analiz uchun olingan 
indekslar issiqxonalarda va zonalarga ekiladi. Unib chiqqan oʻsimliklarda vizual 
baxolash, serologik va immunoferment analizlar oʻtkaziladi. Indekslar 
raqamlangan boʻlib, bu raqamlar orqali kasallangan tuganak va klonlar brak 
qilinadi.