O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti baxtiyar Ergashev manbashunoslik va tarixshunoslik darslik
Ilk sug„orma dehqonchilikning paydo bo„lishi xususida
Yüklə 2,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ilk sug„orma dehqonchilikning paydo bo„lishi xususida.
O‗rta Osiyo hududi o‗zinig tabiiy-geografik sharoitiga ko‗ra, qadimgi dehqonchilik va chorvachilik 26 yodgorliklari keng tarqalgan o‗lkalardan biri hisoblanadi. Ayniqsa, mazkur xudud qadimgi dehqonchilik madaniyatining paydo bo‗lishi va rivoji uchun qulay imkoniyatlarga ega. O‗rta Osiyoning mintaqaviy rivojlanishi asosida ibtidoiy urug‗ jamoalarining o‗zlashtiruvchi xo‗jaligidan ishlab chiqaruvchi xo‗jalikka o‗tishi, ya‘ni dehqonchilik va chorvachilik xo‗jaliklarining paydo bo‗lishi va rivojlanishi bosqichi. Uning davriy sanasi mintaqaning tabiiy geografik sharoitidan kelib chiqib, turli tarixiy davrlarda, ya‘ni vohalarda bir davrda yuz bermagan. O‗lkamizni tabiiy-geografik muhiti, tekislik yerlarda dehqopchilikni rivojlantirish uchun, tog‗ va tog‗ oldi hududlarda esa chorvachilikni rivojlantirish uchun qulay imkoniyat mavjud bo‗lgan. Dehqonchilik madaniyatining ilk bosqichi ilmiy adabiyotlarda turlicha nomlar bilan atalib kelingan bo‗lib, ular qayir, liman, qoq, qo‗ltiq (motiga) dehqonchiligidan iborat bo‗lgan. Azim daryolar va tog‗ soylari quyi havzalarida keng tarmoqlarga bo‗linib, asrlar davomida oqizib kelgan chirindi aralash loyqa hisobiga, keng va tekis maydonlarda ilk dehqonchilik paydo bo‗lgan. Odatda, qalin va unumdor tuproq o‗zida namlikni uzoq saqlash xususiyatiga ega bo‗lgan va ibtidoiy ajdodlar ana shu yerlarga yovvoyi boshoqli donlarni sepib, dehqonchilikni boshlaganlar. Sababi qalin unumdor taqir yerlar tarkibida namlik uzoq saqlangan, shu bois, dastlab ekinlarni sug‗orishga hojat qolmagan. Ana shunday qoq yerlar massivlarida katta va kichik ekin maydonlari paydo bo‗ladi. Bu tarixda qoq dehqonchiligi, liman dehqonchiligi, qayir dehqonchiligi, qo‗ltiq dehqonchiligi, ya‘ni urug‗ jamoasi dastlab o‗zlashtirgan chegarali maydonida paydo bo‗lgan qo‗ltiq dehqonchiligi deb nom olgan. Dastlab bunday dehqonchilik maydonlarini ekinga tayyorlashda hayvon kuchidan foydalanilmagan. U joylarni biroz yumshatish uchun qo‗l omochi qo‗llanilgan. Shuning uchun qo‗ltiq dehqonchiligi fanda motiga dehqonchiligi deb ham yuritiladi Dehqonchilik madaniyati o‗z taraqqiyotida ilk, sug‗orma, takroriy sug‗orma va yuksak darajada rivojlangan madaniy xo‗jalik bosqichlarini bosib o‗tgan. Qachonki, ilk bobodehqonlar tomonidan dehqonchilik qilish uchun yer maydonlarini kengaytirilishi va bu yerlarga ishlov berish uchun hayvon kuchidan foydalanila boshlashii kashf etishgach, endi ekin maydonlarini sug‗orish uchun ariqlar orqali suvlar olib kelish zaruriyati tug‗iladi. Bu esa tarixiy manbalarda sug‗orma dehqonchilik deb yuritilgan. Oddiy qilib aytganda, dehqonchilik va chorvachilikning paydo bo‗lishi va rivoji mintaqaviy xususiyatning mazmun va mohiyatini tashkil qiladi. Bu ibtidoiy ajdodlarimiz hayotidagi tub ma‘nodagi inqilobiy o‗zgarishlar O‗rta Osiyo mintaqasida, uning rang barang tabiiy geografik sharoitiga ko‗ra, mil. avv. VII - V ming yilliklarda ro‗y berdi, ya‘ni O‗rta Osiyoda neolit davridan boshlab rivojlanishning mintaqaviy yo‗li shakllanib bordi. Bu jarayonlarning 27 boshlanishidan dalolat beruvchi yirik va muxim yodgorlik Joytun yashash makoni bo‗lib, aynan mana shu ob‘ektda O‗rta Osiyo mintaqasining ilk bor qadimgi dehqonchilik madaniyati belgilari yaqqol ko‗riladi. Shu kezlarda uning shimoliy sarhadlarida bu davrda ibtidoiy jamoalar hali ovchilik bilan kun kechirar edilar. Joytun madaniyati madaniy-xo‗jalik an‘analari asosida tarkib topgan eneolit va bronza davrining Anov-Nomozga madaniyati O‗rta Osiyo janubining shimoli- sharqiy mintaqalari tomon, shimoliy Kopetdog‗ bo‗ylab keng yoyildi. Eneolit va bronza davrining bobo dehqonlari Zarafshon vodiysiga, Anov- Nomozgoh madaniyatinig Nomozgoh V - VI bosqichlarida Murg‗ob vohasiga, Qadimgi Baqtriyaga kirib boradi. Ularning iqtisodiy xo‗jalik va etnomadaniy ta‘sirida bronza davriga kelganda qadimgi dehqonchilik madaniyatining qabilalari Ikki daryo oraligi (Movarounnahr) va unga tutash viloyatlarga keng yoyiladi. Zarafshon tog tizmalaridan bosh olgan Otchopar soy, Chumali soy va Sho‗rnova soy etaklarida Oyim ko‗l tarkib topgan va uni atrofida sug‗orma dehqonchilik qilish uchun qulay unumdor yerlar hosil bo‗lgan. Dehqonchilik madaniyatining ilk bosqichlarida ushbu yerlar atrofida bobo dehqonlarning qishloq maskani paydo bo‗ladi. Bu qishloq maskani Sarazm qishlog‗ini hududida joylashganligi sababli shu nomda atalgan. Qadimgi sarazmliklarni paydo bo‗lishini O‗rta Osiyoning janubiy mintaqalaridan, ya‘ni Kopetdog‗ tog‗ etaklarida eneolit davrida tarkib topgan Nomozgoh madaniyati qabilalarining bu zaminga ko‗chib kelishi bilan bog‗lasada, A.A. Asqarov fikriga ko‗ra, Janubiy Turkmanistonning qadimgi Geoksyur vohasidan ikki maqsadda, birinchisi dehqonchilik xo‗jaligi uchun qulay yerlarni izlab kelgan bo‗lsa, ikkinchisi, rangli metall ma‘dan konlari uchun kelib o‗rnashganlar. Yodgorlikda qo‗lga kiritilgai arxeologik topilmalarning ilmiy tahlilini ko‗rsatishicha, Qadimgi Sarazm aholisining iqtisodiy asosini sug‗orma, lalmikor dehqonchilik va xonaki chorvachilik tashkil qilgan. Shu bilan birga hunarmandchilikning bir necha turlari hamda binokorlik yuqori darajada rivojlangan. Zarafshon vohasini o‗rta havzasida mil.avv. II ming yillik o‗rtalarida Sarazmda yuz bergan iqtisodiy va siyosiy inqirozdan so‗ng bu hududda ilk bor qad ko‗targan qadimgi dehqonchilik madaniyatiga tegishli Ko‗ktepa yodgorligi hisoblanadi Zarafshon vohasini quyi oqimlarida ochib o‗rganilgan Zamonbobo madaniyati soxiblarining iqtisodiy asosini xonaki chorvachilik va namli qoq yerlarga ekiladigan motiga dehqonchilik tashkil qilgan. Bu yerda topilgan mehnat qurollari kompleksida tosh yorguchoqlar, o‗roqlar, tosh keli soplari, qorayib ketgan boshoqli o‗simlik donlari, ya‘ni arpa, bugdoy, tariq va boshqa o‗simliklarni qayd qilinishi dehqonchilik xo‗jaligi mavjud bo‗lganligidan guvohlik beradi. Kompleks materiallar tahliliga ko‗ra, Zamonboboliklarda chorvachilik bronza davrida hali dehqonchilikdan alohida xo‗jalik sifatida ajralib chiqmagan. Tadqiqotchi D. 28 Djurakulova Zarafshon vohasini quyi oqimlaridagi tabiiy-geografik omillarni e‘tiborga olgan holda, bu yerda to antik davriga qadar dehqonchilik xo‗jaligi rivoj topmaganligini ta‘kidlaydi. 1968 yildan boshlab Surxondaryoda, Ulanbuloqsoy o‗zanida joylashgan, mil. avv. II mingyillikka oid Sopollitepa yodgorligining o‗rganila boshlanishi bilan O‗zbekistonda ilk dexqonchilik madaniyati tarixiga oid ilmiy qarashlar va yondashuvlar tubdan o‗zgardi. O‗zbekistonning janubiy hududlarida sun‘iy sug‗orma dehqonchilikni paydo bo‗lishi so‗ngi bronza davriga to‗g‗ri keladi. Buning asosiy sabablaridan biri hududning qulay iqlimi va uning subtropik kenglikda joylashganligidadir. Bu hududlarda olib borilgan arxeologik tadqiqotlarga ko‗ra, so‗nggi bronza davriga oid sun‘iy sug‗orish ipshootlari ilk bor Ulanbuloqsoy va Bo‗stonsoy atroflarida barpo bo‗lgan. A.A. Asqarovni ta‘kidlashicha, Ulanbuloqsoy o‗zanlari miloddan avvalgi 1700-1500 yilliklarda Sopollitepadagi istiqomat etgan aholi tomonidan o‗zlashtirilgan. Sopollitepa va uning atrofida kengligi 5-6 metr va chuqurligi 1-1,5 metrni tashkil etgan sun‘iy sug‗orish inshootining qisman saqlanib qolganligi bundan dalolat beradi. Bundan tashqari, ilk dehqonchilik madaniyatlarida sug‗orma dehqonchilikni yuqori darajada rivojlanganligini bildiruvchi juda ko‗plab mehnat qurollari topilgan. Bularga toshdan qilingan yorg‗uchoqlar, hovoncha, o‗g‗ir dastasi va uchli motigalarni misol qilib keltirish mumkin. Sopollitepa manzilgohidan esa motigani eslatuvchi bir necha topilmalar o‗rganilgan bo‗lib, bular ikkita yirik o‗lchamdagi uchli motiga va ikkita yer kavlashga oid motigaga o‗xshash qilib suyakdan yasalgan mehnat qurollaridan iborat bo‗lgan. Ularga ishlov berish tomoni yaltiroq ko‗rinishda bo‗lib, buning sababi qurollar yerlarni yumshatish uchun ishlatilgan. O‗rta Osiyoning dehqonchilik madaniyatlarida yerga ishlov beruvchi mehnat qurollari qattiq materiallardan, ya‘ni tosh va bronzadan yasalgan, lekin tadqiqotchilarning ta‘kidlashicha, qo‗shni madaniyatlarda dehqonchilik qilish uchun ajratilgan yerlarni yumshatish uchun qadimgi dehqonlar daraxtdan yasalgan mehnat qurollaridan foydalanilgan. Lekin Sopollitepa manzilgohida olib borilgan tadqiqotlar natijasida, metalldan yasalgan mehnat qurollari uchrasada, lekin bu yerda yerni yumshatish uchun yog‗och va suyakdan yasalgan mehnat kurollari hozircha qayd qilinmagan. A.A. Asqarov va T.Sh. Shirinovlarning Jarqo‗ton yodgorligida olib borgan tadqiqotlari natijasida bu yerda o‗troq dehqonchilik madaniyatining rivojlanganligi, dehqonchilikda sun‘iy sug‗orish sistemasining kashf etilganligi, Bo‗stonsoydan magistral kanallar orqali yangi yerlarga suv chiqarilganligi, yerni ishlashda omochdan va hayvon kuchidan foydalanilganligi isbotlab berilgan. 29 Sun‘iy sug‗orishga asoslangan dehqonchilikni har tomonlama rivojlantirgan va O‗rta Osiyoda ortiqcha boylikning paydo bo‗lishiga olib kelgan bir yer maydonida bir necha marotaba xosil olish usulini qo‗llashgan. Shundan xulosa qilish mumkinki, sun‘iy sug‗orishga asoslangan dehqonchilik O‗zbekistonning janubiy hududlarida bronza davridayoq shakllangan. Tadqiqotchilar ta‘kidlaganidek, har qanday dehqonchilik emas, balki ekinni ko‗p marta sug‗orish tizimi hosildorlikni oshirib, mehnat unumdorligining yuqori bo‗lishiga olib kelgan. A.A. Asqarov fikriga ko‗ra, Sopolli madaniyati yodgorliklarida har bir ko‗p xonali uylarni bir xonasida zahira mahsulotlari, ya‘ni bug‗doy, arpa saqlaydigan maxsus saqlash xonalari mavjud bo‗lgan. Olib borilgan ilmiy tahlillarni guvohlik berishicha, bu yerda past bo‗yli galla (zerno karlikovoy), yumshoq navli bugdoy va uzum urug‗lari qoldiqlari uchragani aniqlangan. Miloddan avvalgi II mingyillikning ikkinchi yarmiga kelib Jarqo‗ton Sherobod vohasidagi dehqonchilik jamoalarining himoya qal‘asiga aylangan. Aftidan shu davrdan boshlab aholi soni, ishlab chiqarish kuchlarining o‗sishi va aholining turli dehqon-chilik vohalariga tarqalib borishi sodir bo‗lgan. Aholining ko‗payishi o‗z navbatida yangi vohalarni o‗zlashtirishga va bu vohalarda sun‘iy sug‗orish inshootlarining barpo etilishiga olib keldi. Mirshodi (Bandixon) sug‗orish inshootlari ilk temir davriga borib yanada takomilashadi. Bu jarayonni biz Surxondaryo viloyatida yangi vohalarning paydo bo‗lishidan ham kuzatamiz. Boshqa vohalarda, jumladan Xorazm, Toshkent, Farg‗ona vodiysida ilk sug‗orma dehqonchilik jaryonlari birmuncha kechroq, ya‘ni so‗nggi bronza va ilk temir davrida sodir bo‗la boshlagan. Sopolli madaniyati moddiy manbalarini o‗rganish uning tadqiqotchilariga shunday xulosa chiqarishga imkon berganki, Sopolli davrida dehqonchilikdan ikkinchi mehnat taqsimoti -hunarmandchilikning ajralib chiqishi yuz bergan. Bronza davriga kelib aholi ishlab chiqarishning ma‘lum bir sohalariga dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilikka ixtisoslashib bordi. Bu o‗z navbatida ishlab chiqaruvchi kuchlarning o‗sishi va ularning bir yerga to‗planishi uchun imkoniyatlar paydo qiladi. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning o‗sishi esa mahsulot hajmining o‗sib, qo‗shimcha mahsulot paydo bo‗lishiga sabab bo‗ldi. Bu davrda xo‗jaliklarning ixtisoslashuvi, sug‗orma dehqonchilikning rivojlanishi, hunarmandchilikda turli tarmoqlarning rivojlanishi, o‗zaro ayirboshlash va savdo- sotiqni taraqqiy etishi natijasida jamiyat hastida ijtimoiy-iqtisodiy o‗zgarishlarga olib keladi. Ushbu o‗zgarishlar ilk shaharlarni va ilk davlatchilikni paydo bo‗lishida asosiy poydevor bo‗lib xizmat qildi. Yuqordagi fikr va mulohazalardan kelib chiqib aytadigan bo‗lsak, qadimgi sug‗orma dehqonchilik uchta bosqichni bosib o‗tadi: Birinchi bosqichda eng oddiy liman usulida sug‗orishni paydo bo‗lishi va uni rivojlanishi. Bunda mavsumiy suv 30 toshishidan tabiiy sug‗oriladigan yerlarda dehqonchilik qilingan. Ikkinchi bosqichda tabiiy sug‗oriladigan yerlardan hosil olish mobaynida dehqonlarda ularni tartibga solish ko‗nikmalari asosida dastlabki irrigatsiya inshootlari bunyod etildi. Natijada irrigatsiya tizimidan foydalanib sun‘iy sug‗orishga o‗tildi va dastlabki magistral kanallar paydo bo‗ladi. Uchinchi bosqichda esa rasman endi kanallardan ariq kovlab suv chiqarish boshlandi. Mamlakatimiz xududida ilk dehqonchilik belgilari Zarafshon xavzasida dastlab Sarazmda va Zamonbobo madaniyati zamirida va bir oz keyin Sopolli madaniyati yodgorliklarida yaqqol ko‗rinadi. Yuqorida ta‘kidlanganidek, epigrafika dastlabki yozuv asorati sifatida o‗rganadi. Epigrafika (grekcha epi – ustidan, tepasida, grafio – yozuv, biror predmet ustidagi yozuv), tosh, metall, buyumlar, yog‗och va boshqa predmet ustida o‗yib yozilgan qadimgi yozuvlarni o‗rganadi. Bunday yozuvlar Ahmoniylarning qadimgi poytaxti Persepol, shuningdek Suza va Ekbotana (Hamadon) shaharlari va ularning atrofida topilgan. Miloddan avvalgi 559 yilda Erondagi ahamoniylar sulolasining yirik davlatiga podsho Kir II asos soladi. Kir II, Kambiz, Doro I, Kserks kabi fors podsholari Qadimgi Sharqdagi juda ko‗p mamlakatlar ustidan o‗z hokimiyatini o‗rnatishni rejalashtirganlar. Miloddan avvalgi 545-540 yillarda ahamoniylar Markaziy Osiyoning Parfiya, Marg‗iyona, Baqtriya va Sug‗diyona viloyatlarini buysundirganlar. Sak- massagetlarga qarshi Kir II ning yurishlari miloddan avvalgi 530 yilda muvaffaqiyatsiz yakunlangan. Saklarni Doro I miloddan avvalgi 518 yilda istilo qilgan. Doro I davrida (miloddan avvalgi 522—486 yillar) ahamoniylar sulolasi Hind vodiysidan O‗rta yer dengiziga qadar bo‗lgan keng hududda o‗z hukmronligini o‗rnatgan. Ahamoniylar davlati tarixda birinchi yirik dunyo davlati deb hisoblanadi. Bu davlat ko‗p sonli viloyatlar, shaharlar va xalqlarni birlashtirgan. Markaziy Osiyoda ahamoniylar ikki yuz yil davomida hukmronlik qilganlar (miloddan avvalgi 330 yilgacha). Ahamoniylar davri mixsimon yozuvlarida Markaziy Osiyo xalqlari va viloyatlari to‗g‗risida turli xil ma‘lumotlar bor. Bu yozuvlar miloddan avvalgi VI- IV asrlarga oid bo‗lib, Behistun va Naqshi Rustam qoyatoshlarida, Suza, Persepol va Hamadon shaharlarida topib tekshirilgan. Ular qadimgi fors tilida turli ijtimoiy, siyosiy va diniy masalalarga doir podsho buyruqlaridan va nutqlaridan iborat. Shular jumlasidan eng muhimi Behistun yozuvlari bo‗lib, Doro I davrida Karmanshox va Xamadon shaxri o‗rtasidagi yo‗lda baland qoyatoshda yozilgan. Behistun yozuvlari qadimgi fors, elam va akkad tillarida bitilgan. Doro I bunday xabar qiladi: «Men — Doro, ulug‗ podsho, shaxanshox, mamlakatlar podshosi, 31 Vishtasp o‗g‗li, Arshan nevarasi, Ahamoniy. Shoh Doro ayturki: «Axuramazda irodasi bilan quyidagi davlatlarni qo‗limga kiritib, ularning podshosi bo‗ldim: Fors, Elam, Bobil, Ossuriya, Arabiston, Misr, Lidiya, Moniya, Midiya, Armaniston, Kappadokiya, Parfiya, Drang‗iyona, Ar‘yo, Xorazm, Baqtriya, Sug‗diyona, Gandhara, Saka, Sattagadiya, Araxoziya, Maka: hammasi bo‗lib 23 davlat». ...Men Bobilda bo‗lganimda, quyidagi davlatlar mendan ajralib chiqib ketganlar: Fors, Elam, Midiya, Ossuriya, Misr, Parfiya, Marg‗iyona, Sattagadiya, Saka. ... Shoh Doro ayturki: «Marg‗iyona nomli davlat mendan ajralib chiqib ketdi. Marg‗iyonalik Frada ismli bir odam o‗zini viloyatning hokimi deb e‘lon qildi. Keyin men, Baqtriya satrapi, buysunuvchi odamimni fors Dadarshishni chaqirib, unga gapirdim: «Menga buysunmaganlarni tor-mor qilish kerak». Dadarshish qo‗shinlari bilan otlanib, marg‗iyonaliklar bilan jang qildi. Axuramazda menga yordam ko‗rsatdi. Axuramazda irodasi bilan mening qo‗shinlarim qo‗zg‗olonchilarni butunlay mag‗lubiyatga uchratdi. Bu jang asiyadiy oyining 23 chi kunida sodir bo‗ldi. Shundan so‗ng davlat mening qo‗limga kirdi. Mana men Baqtriyada nimalarni qildim. ... Podsho Doro xabar qiladi: «Bundan so‗ng men saklarga qarshi sak yurtiga bostirib bordim, ularning o‗zlari cho‗qqi qalpoq kiyib yuradilar. Men daryoga yetib keldim, daryoda kemalardan ko‗prik qilib, saklarni tor-mor qildim. Ularning sardori Skunxa ismli odamni tutib, menim huzurimga keltirdilar. Men o‗z xohishim bilan saklar yurtiga yangi boshliq tayin qildim. Shundan so‗ng mamlakat mening qo‗l ostimga o‗tdi». Shoh Doro ayturki: «Bu saklar Axuramazdani qadrlaganlar, men Axuramazdani ulug‗layman. Axuramazda irodasi va o‗z xohishim bilan men ularni tinchitib qo‗ydim». Hamadon yozuvlarida Doro I bunday xabar qiladi: «Men — Doro, ulug‗ shoh, shahanshoh, davlatlar podshosi, Vishtasp o‗g‗li, Ahamoniy. Shoh Doro ayturki: «Mana huzurimda bo‗lgan podsholik: Sug‗diyonaning narigi yonidagi saklar yurtidan Efiopiyagacha, Hindistondan Midiyagacha - bu podsholikni menga Axuramazda — xudolar o‗rtasidagi ulug‗ xudo, tortiq qilgan». Behistun yozuvlarida Doro I birinchi bo‗lib Ahamoniylar davlatining g‗arbiy viloyatlarini ko‗rsatib bergan bo‗lsa, Naqshi Rustam yozuvlarida mamlakatlar ro‗yxati Midiya va Elamdan so‗ng sharqiy viloyatlardan boshlanadi: «Men-Doro, ulug‗ podsho, shahanshoh, ko‗p qabilali mamlakatlarning podshosi, keng sayhon yerlarning podshosi, Vishtasp o‗g‗li, Ahamoniy, fors, forsning o‗g‗li, ariylar urug‗idan kelib chiqqan ariy. Shox Doro ayturki: «Fors viloyatidan tashqari quyidagi mamlakatlarni men 32 bo‗ysundirganman, menga xiroj to‗lovchi bo‗lgan, mening so‗zimni ijro etgan, mening qonunimga asoslanib rivojlanayotgan: Midiya, Elam, Parfiya, Ar‘yo, Baqtriya, Sug‗diyona Xorazm... Saka Xaumavarka, Saka Tigraxauda... dengizdan narigi yerdagi saklar». 1972 yilda Suza shaxrida topilgan Doro I haykalidagi yozuvlarda Baqtriya, Sug‗diyona va Xorazmdan tashqari «balchiq va tuproq o‗lkasi saklari» tilga olingan. Suza shahrida topilgan pishiq sopol taxtachaga o‗yib yozilgan bir qatibada Doro I (mil.av. 522-486 yy.) bunday e‘lon qiladi: «Suzadagi saroyni men bino qilganimda uning bezaklari uzoq yurtlardan olib kelingan. Uaka yog‗ochi- Gandxaradan, oltin-Sard va Baqtriyadan, yaltiroq toshlar va lojuvard- Sug‗diyonadan, firuza-Xorazmdan, kumush va bronza-Araxoziyadan, tosh ustunlari-Elamdan yetkazib berilgan». Ayniqsa, Perespoldan (520-450) topilgan yozuvlar va tabiiy suratlar (releflar) zo‗r ilmiy qimmatga ega. Bunda Perespoldagi fors shohlari saroy devorlariga o‗yib ishlangan manzarada Markaziy Osiyo xalqlari boshqalar qatori ahmoniylarga xiroj olib kelishi tasvirlangan. Sakkizinchi guruh – Sug‗diylar. Ular yetti nafar, o‗ziga xos oyoq kiyimida, qo‗llarida qadah, mato va hayvon terisi, ular ikki bosh qo‗yni yetaklab kelmoqda. O‗n birinchi guruh – uchi o‗tkir kigiz qalpoqli Sakatigraxaudalar. Ular ot yetaklagan va qo‗llarida sarpo. O‗n uchinchi guruh – parfiyaliklar, qo‗llarida qadah, baqriya tuyasini yetaklaganlar. O‗n birinchi guruh – baqtriyaliklar, yaktak kiyib, sholvorlarini himarganlar. Qo‗llarida idishlar va tuya yetaklaganlar. O‗n yettinchi guruh – Xorazmliklar. Kalta qilich va oybolta bilan qurollanganlar, ot yetaklaganlar. Shunday qilib, Ahmoniylar imperiyasiga tobe bo‗lgan 23 satraplikdan (mamlakatlardan) o‗lpon olib kelgan kishilar surati tasvirlangan. Ya‘ni Baqtriyaliklar turli idishlar, teri, mo‗yna va tuya, sug‗diyaliklar turli gazlamalar, teri va qo‗ylar, saklar ot va chakmon, parfiyaliklar idishlar va tuya, Xorazmlar ot va qurol-aslaha bilan kengliklari tasvirlanadi. Persepoldan 6 milya (qariyb 5 km.) masofada, uning shimol tarafida Husaynko‗h qoyalarida Ahamoniylaridan Doro I, Kserks I, Artakserks, hamda Doro III larning maqbaralari hamda ularga kiraverishda o‗yib yozilgan yozuvlar bor. Shuningdek, Doro I ning 19 marta qilgan urushlari va u asirga olgan 9 podshoning nomlari qayd etiladi. Muhimi shundaki, katibada Ahamoniylar 33 imperiyasiga tobe bo‗lgan 23 satralik va xalqlarning to‗la ro‗yxati yozilgan. Bular orasida parfiyaliklar, baqtriyaliklar, sug‗diyonaliklar hamda xorazmliklar ham bor. Yodgorliklar orasida muhimlaridan yana biri mashhur Bexustun yozuvlaridir. Bu yozuvlar (uzunligi 22 m., umumiy balandligi 7-8 m.) Shimoliy Eronda, Kirmonshohdan 30 km masofada, daryo bo‗ylab o‗tgan qadimgi yo‗l yoqasida Zagros nomli tik qoyaga (taxminan 105 m balandlikda) Doro I ning amri bilan yozdirilgan g‗alaba yodgorligidir. Yozuv Elam, bobil va qadimgi Eron tillarida bitilgan va 523-522 yillari Ahmoniylar imperiyasini larzaga keltirgan Gaumata (522 y. 24 sentyabrda halok bo‗lgan), Frada (Marg‗iyonalik 522 y. 10 dekabrda asirga olingan), Skunka (Qozog‗iston va O‗zbekiston hududida istiqomat qilgan sak qabilalarining yetakchisi) boshliq xalq harakatlari haqida hikoya qiladi. Forslarning saka – tigraxudalar ustiga yurishi haqida tarixchi Poliyen tomonidan (mil.av. II asr) keltirilgan boshqa rivoyat ham mavjud. U quyidagicha talqin etiladi: Forslar qo‗shiniga sak qabilalaridan cho‗pon Shiroq keladi. U ko‗p joylaridan yaralangan, quloq – burni kesilgan edi. Shiroq o‗z qabiladoshlarining uni o‗ldirmoqchi bo‗lganligini, buning uchun ulardan o‗ch olish qasdida ekanligini bildirib, forslarni hech kim bilmaydigan yo‗l bilan saklarning orqa tomoniga boshlab borishini aytadi. «Qo‗shinlar Shiroq bilan yetti kunlik yo‗lga tushdilar. Suvsiz qum sahrosi va bepoyonga kirib bordilar. Mingboshi Ranosbat quloqsiz (yo‗lboshchidan) so‗radi: «Buyuk qa‘riga boshlab borishga seni nima majbur etdi? Bu yerlarda qush uchsa qanoti, odam yursa oyog‗i kuyadi. Na bir chashma, na bir jonzod uchraydi. Ilgari yurmoq yoki ortga qaytmoqning iloji yo‗q». Shiroq qah-qah urib kulib, javob berdi: «Men yengdim. Saklarni halokatdan qutqazmoq uchun sizlarni tashnalik va ochlik balosiga giriftor qildim». Avesto . O‗rta Osiyoning qadimgi tarixini o‗rganishda ―Avesto‖ ning o‗rni beqiyosdir. Unda diniy e‘tiqod va xalqlarning o‗zaro aloqalari bilan bir qatorda ularning hayoti, turmushi, urf-odatlari, marosimlari aks ettirilgan. Shuningdek bu buyuk asarda tarix, falsafa, dinshunosli, manbashunoslik, geografiya, etnografiya va umuman, ijtimoiy-siyosiy hayotnig barcha jabhalariga oid eng qadimgi ma‘lumotlar to‗plangan. ―Avesto‖ da bayon etilgan asosiy g‗oyalar, diniy e‘tiqodning ilk sodda bilimlari Zardusht nomi bilan bog‗langan. Olimlar zardushtiylik dini ta‘limotini quyidagi uchta tarixiy qism (davr) ga bo‗lib o‗rganadilar, birinchisi, eng qadimiy qismi miloddan avvalgi uch ming yillikda vujudga kelgan ilohlarga aytilgan madhu sanolar-yashtlardir; ularda qabila-urug‗chilik tuzumidagi e‘tiqodlar, ko‗p xudolik tasavvurlari tasvirlangan; ikkinchisi, gatlar deb atalgan qismidir. Bunda Axuramazda nomli xudo haqida fikrlar yozilgan; uchinchisi, qadimiy ko‗pxudolik 34 va keyingi yakkaxudolik g‗oyalari orasidagi kurash sharoitlarida eramizdan oldingi V asrda har ikkisini kelishtiruvchi mazdaviylik dini shakllangan. ―Avesto‖ bu dinning oxirgi va asosiy qismini bayon etgan. Mil.av. 1 ming yillikning birinchi yarmida Markaziy Osiyoda zardushtiylik dini keng tarqaldi. Bu dinning asoslari ibtidoiy jamoa sharoitida odamlar tevarak- atrofdagi tabiyatni ilohiylashtirgan bir davrga keldi. Zardushtiylar o‗shanda olov (quyosh)ga, yer, suv, oy, yulduzlarga sig‗inganlar va ularni muqaddas deb bilganlar. Zardushtiylik (turli tillarda zarashtira, zoroastr) ismidan olingan. Zardusht miloddan oldin 1 ming yillikning birinchi choragida yashagan. U 77 yoshida Zardushtiylik e‘tiqodi dushmanlari qo‗lida halok bo‗lgan. Keyinroq bu din targ‗ibotchisini Zoroastr (yunoncha «astron» - yulduz) deb atay boshlaganlar. Shu nomdan kelib chiqib, uning ta‘limotini zoroastrizm deb yuritganlar. Juda ko‗pchilik tadqiqotchilarninig fikricha, Zaratushtra afsonaviy bo‗lmasadan, tarixiy shaxs hisoblanadi. U yunon-rim manbalarida Zoroastr, qadimgi fors tilida Zardusht, o‗rta fors tilida Zaratushtra nomi bilan eslatiladi. Manbalarning guvohlik berishicha, u Spitama avlodidan bo‗lib, otasini Porushasp, onasini Dugdova deb atashgan. Uning nomi ―oltin tuchli‖, ―oltin tuya yetaklagan odam‖ ma‘nosini beradi. Zaratushtraning otasi kohinlar tabaqasiga mansub bo‗lib, u tug‗ilgan mamlakat bizga noma‘lum. Bularning barchasi Zaratushtra hayoti tarixi, uning tug‗ilgan joyi va sanasi, zardushtiylikning vatani hamda dastlabki yoyilgan hududlari haqida to‗la ma‘lumot bera olmaydi. Ammo, Avestoning maxsus boblari Zaratushtrani tarixiy shaxs sifatida yoritadi. Zardushtiylik yoyilayotgan davri ibodatxona ham, o‗qib, unga sig‗iniladigan maxsus kitoblar bo‗lmagan. Diniy marosimlar ochiq havoda, guxgan yonida ado etilgan, keyinchalik kohinlari zardusht vazifasini yozib berganlar. Zardusht dini kohinlari bunday din matnlarini yod bilganlar va ibodat paytida o‗qiganlar. Zardusht vafotidan bir necha asr o‗tgach barcha marosimlar, madhiya va duolar kitob holiga keltirilgan. Avesto zoroastrizm (otashparastlik, er.av. VI – eramizning VII asri) dinining muqaddas kitobi (mil.av. VI – V asrlarda yozilgan), Eron hamda O‗rta Osiyo xalqlarining qadimiy madaniyatini (e‘tiqodi, tili, adabiyoti), qisman tarixini o‗rganishda asosiy manba hisoblanadi. Sharqshunoslar orasida ―Avesto‖ ning yaratilishi haqida turli fikrlar mavjud: ularnining ayrimlari yodgorlik tarkibidagi eng ko‗hna madhiyalar, miflar va mifologik obrazlarga suyanib, uning dastlabki qismlari eramizdan oldingi IX asrlarda yaratilgan, degan hulosaga kelishgan. Ular ba‘zi matn va madhiyalar yakkahudolik e‘tiqodi paydo bo‗la boshlagan ilk paytlarda kohinlar tomonidan yaratilib, keyinchalik ―Avesto‖ni tuzganlar ulardan ham foydalangan, deb uqtirishadi. Bir guruh avestoshunoslar kitobninig yozila boshlashini bevosita 35 Zardushtning Sablon tog‗ida kechgan hayoti bilan bog‗laydilar va bunda Hotlar asosan payg‗ambar she‘rlaridan tashkil topganiga suyanadilar. Har xolda ―Avesto‖da ajdodlarimizning eng qadimiy she‘rlari, musiqa, badiiy tafakkur mevalari, diniy aqidalariyu ilmiy dunyoqarashlari mujassamlangani aniq. Asarning yozilgan joyi haqida birmuncha fikrlar mavjud. Bir guruh olimlar (fpansuz J.Dermeteter, Rossiya olimi I.Aliev). «Avesto» Midiyada (hozirgi Eronning g‗arbiy-shimoliy qismi va Ozarbayjon) yozilgan desalar, V.V.Strui, S.P.Tolstov, F.Altaem va boshqalar u Amudaryo bo‗yida joylashgan viloyatlarda, Balx va Xorazm oralig‗ida yaratilgan deb hisoblaydi. Oxirgi fikr so‗nggi vaqtlarda Eron olimlari (Ibrohim Pur Dovud) tarafidan e‘tirof etildi. ―Avesto‖ Zardusht va mazdoparastlik dini ulamolari tomonidan yozilib, to‗planib bo‗lgach, maxsus kotiblar tomonidaning ho‗kiz terisidan tayyorlangan qog‗ozga oltin suvi bilan ko‗chirilgan. Yuqorida ta‘kidlanganidek, ―Avesto‖ 21 nask (kitob) dan iborat bo‗lgan. Bu haqda ―Tarixi Balamiy‖da ham aniq ma‘lumot mavjud. Makedoniyalik Iskandar Eronni bosib olgach, ―Avesto‖ ning ―dijnabisht‖- arxiv, otashkada, xazinalarida saqlanayotgan eng nodir nushasini tarjima qildirib olib, o‗zini yoqtirib yuboradi. Gushtasp xazinasidagi ―Avesto‖ nusxasining taqdiri hamon noma‘lumligicha qolmoqda. Sosoniylar sulolasining dastlabki podshosi Ardasher Bobokan Xirbadan nomli donishmandga ―Aveston‖ ni qayta tiklash vazifasini topshiradi. U bir qancha zardushtiy ulamolar bilan hamkorlikda obidani asl holiga keltiradi. Keyingi tadqiqotlardan aniqlanishicha, Xirbadan yuborgan yetti mu‘bad Seiston, Balx, Marv hamda Eron Vij (Xorazm)ni kezib chiqadilar. Ular Turonzaminda ―avesto‖ni yoddan biladigan baxshilarni qidirib topadilar. Natijada ―Gohlar‖ hamda ―Vendidod‖ning eng mukammal nushalarini xorazmlik uchta mu‘bad og‗zidan yozib olishadi. Sarchashmalarning guvohlik berishicha, zardushtiylik uzil-kesil shakllangan davrlarda markaziy shaharlarda podsho yoki hokim farmonlari, markaziy hokimiyatning mahalliy boshqaruvchilarga, qo‗shni davlatlarga yo‗llagan maktublarining nushalari har xil nask (kitob)lar saqlanadigan ―dijnabisht‖ (arxivlar) mavjud bo‗lgan. Samarqand dijnabishtida ―Avesto‖ning nodir nushalaridan biri saqlangan. Asarning saqlangan qismlarini tayyorlash va kitob holiga keltirish ishlari Parfiya podshosi Volgash III (148-192 yy.) hamda Sosoniylar (milodning III asri) davrida ham davom ettirildi. Shundan so‗ng Shopur ikki davrida mu‘badlarning mu‘badi Ozorpod Mehrospondon ―Avesto‖ning parokanda qismlarini to‗playdi, to‗la tartibga solindi, izohlar va qo‗shimchalar bilan boyitildi va to‗la kitob holiga keltirilib, asosiy qismlari pahlaviy tiliga tarjima qilindi, unga ko‗p nom, tushunchalarni keng sharhlovchi ―Zend Avesto‖ kitobini yaratadi. 36 Afsuski, «Zand Avesto» ham bizning zamonamizgacha to‗la yetib kelmagan. Uning bir qismi A.Makedonskiyning yurishlari vaqtida boshqa qismi esa arablar istilosi (674-715 yy.) vaqtida yo‗q qilingan. Asarning bizgacha yetib kelgan qismi, professor Ye.E.Bertesning ma‘lumotiga qaraganda 83 ming so‗zdan iboratdir. U asosan 4 qismdan iborat, ayniqsa birinchi qismga «Yasna» kirgan qo‗shiqlar «Avesto»ning eng ko‗hna va qimmatli qismlari hisoblanadi. Arablar istilosi davrida o‗z e‘tiqodlarida sobit qolgan yuzlab eroniylar xonadoni Janubiy Hindistonga hijrat qiladilar va hozirgi ajdodlar udumini asrab qolishgan. Ularning Bombeyda zardushtiylik udumini o‗rganadigan Koma ilmiy markazi ham mavjud. Ana shu ma‘naviyat o‗chog‗ida Ardasher davrida ko‗chirilgan ―avesto‖ nusxalari saqlanadi. Shuningdek, kitobning bir qo‗lyozmasi Rossiya Federasiyasining Sankt-Peterburgdagi Saltikov Shchedrin nomidagi Davlat kutubxonasining Sharq qo‗lyozmalari bo‗limida ham mavjud. Bundan tashqari ―Avesto‖ XIX asrning o‗rtalarida fransuz, ingliz va nemis, rus tillarida ilmiy izohlar bilan bir necha marotaba nashr etilgan: endilikda biz ―Avesto‖ning ikki muallif tomonidan bajarilgan nomukammal tarjimasiga ham egamiz. «Avesto» ayniqsa, uning qo‗shiqlari va qissalari Abulqosim Firdavsiyning «Shohnoma» asariga manba bo‗ldi. «Avesto»da «Serquyosh mamlakat» Xorazm (Amudaryoning quyi oqimida) «fuqarosi ko‗p va chorvaga boy» Sug‗diyona (Zarafshon vodiysida), «qudratli va muqaddas» Marv, «…shon-shavkati olamni tutgan mamlakat» Baktriya (Amudaryoning yuqori oqimi) deb yoziladi. Yozma manbalarning guvohlik berishicha, mil.av. VII-VI asrlarda O‗zbekiston hududida sug‗diylar, baqtriyaliklar, xorazmliklar, sak va massaget elatlari yashaganlar. Zarafshon va Qashqadaryo vodiysida dehqonchilik bilan shug‗ullanuvchi ko‗plab aholi istiqomat qilgan. Yozma manbalarda bu hudud Sug‗da («Avesto») da Sug‗uda (Bexustun yozuvlari) Arrian, Strabon, Kursiy Ruf asarlarida Sug‗diyona deb nomlangan. Bu hududda yashaydigan aholi so‗g‗diylar deb atalgan. Amudaryoning quyi oqimida yashagan o‗troq dehqon elatlari xorazmliklar bo‗lgan. Ularning yurti Xvarizom («Avesto»da) Xvarazmish (Behustun yozuvlarida), Xorasmiya (Arrian, Strabon asarlarida) deyilgan. Sug‗diylarning eng yaqin qo‗shinlari baqtriyaliklar bo‗lib, ularning yurti Surxan vodiysi, Afg‗onistonning shimoli, Tojikistonning janubiy hududlarida joylashgan. Yozma manbalarda u Baxdi («Avesto»da), Baktrish (Bexustun yozuvlarida) deb nomlangan. Yunon-Rim mualliflari uni Baqtriana yoki Baqtriya deb ataganlar. Milodiy I-IV asrlarda hukmronlik qilgan Kushon podsholigi faqatgina qadimgi Baktriya hayotida muhim davr bo‗libgina qolmasdan, balki butun 37 Markaziy Osiyo xalqlari madaniy taraqqiyotida hal etuvchi davrlardan biridir. Surxondaryoning kushon davri madaniyatini o‗rganish borasidagi ilk arxeologik qazishmalar 1926 yilda amalga oshirildi. 1936-1938 yillarda prof. M.Ye.Masson boshchiligida faoliyat ko‗rsatgan Termez arxeologik ekspedisiyasi ko‗hna Termiz Kushon davri yodgorliklarini o‗rganishda bir muncha muvaffaqiyatga erishdi. Kushon davri shaharlari aholisining diniy e‘tiqodlari ularning tili va yozuvini o‗rganishda ko‗hna Termezning buddaviylik ibodatxonalari, Qoratepada amalga oshirilgan arxeologik tadqiqotlar tufayli g‗oyatda qimmatli dalillarga ega bo‗lindi. Ko‗hna Termezning Kushon davri diniy markazi hisoblanishi Qoratepa 1961 yil Moskvadagi ta‘mirlash instituti sharqshunoslik va Sankt-Peterburg davlat Ermitajining B.YA.Stavskiy boshchiligidagi birlashgan ekspedisiya tadqiqotlar olib bordilar. 33 yildan ortiqroq davr mobaynida Qoratepada amalga oshirilgan arxeologik qazishmalar natijasida Markaziy Osiyo va Shimoliy Hindiston xalqlari madaniyati va madaniy aloqalari shuningdek buddaviylik dinining bu o‗lkaga tarqalishidan darak beruvchi ko‗plab ashyoviy dalillar topildi. Yüklə 2,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|