O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti j. M. Qurbonov
Yüklə 1,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
- 197 7.3. Magistratura davridagi talabalar faoliyatida ilmiy tadqiqot, ilmiy izlanish strukturasi O’zbekiston Respublikasida qabul kilingan «Ta’lim to’g’risida» gi qonunga muvofiq magistratura oliy ta’limning anik ixtisoslik bo’yicha ikkinchi boskichi bo’lib, bakalavriatdan keyin yoki maxsus oliy ta’lim negizida amalga oshiriladi. Magistratura muayyan ixtisoslik bo’yicha fundamental va amaliy bilimlardan oliy ta’lim berishi bilan bir qatorda ilmiy faoliyat olib borishga, ilmiy izlanish va ijod usullarini ham uqtiradi. Talabalar zamonaviy tadqiqot bazalari yordamida ilg’or ilmiy izlanish metodologiyasi bilan qurollanib, dastlabki ijod ishlarini bajarishlari kerak bo’ladi. Har bir magistr davlat ta’lim standartlarida belgilangan darajani ko’zda tutadigan ta’limiy ixtisoslik dasturi bo’yicha olgan fundamental va chukurlashtirilgan bilimlar asosida mustaqil ijodiy faoliyat yuritishi hamda ilmiy-tadqiqot, ilmiy-amaliy va ilmiy-pedagogik ish ko’nikmalariga ega bo’lishi kerak. Shu bilan birga, magistrlik yoki unga yaqin ixtisoslikka muvofiq keladigan mutaxassislik bo’yicha aspiranturada o’qishi yoki fan nomzodi ilmiy darajasini olish uchun ilmiy-tadqiqot ishi yuritishga tayyorlanishi ko’zda tutilgan. Umuman, magistr darajasiga ega bo’lgan mutaxassis ilmiy-tadqiqot uslubiyati va ilmiy axborotlarni qabul qilish, qayti ishlash va saqlash bo’yicha zamonaviy axborot texnologiyalarini biladigan, o’tkir zehnli, chuqur ilmli, yuqori kasbiy tafakkurli mutaxassislik madaniyat sohibi bo’lmog’i lozimdir. Shuning uchun ham magistratura davrida bajaraladigan ilmiy ishlari, ularning ijod faoliyatlarida hal qiluvchi rol o’ynaydi. Ilmiy izlanish izlanishli, - 198 maqsadli muammoli harakterga ega bo’lishi va har qanday holatda ham yangi bilimlarni olishga xizmat qiladi. Bunda magistratura talabalarning mustaqil fikr yuritishlari, qobilyatlari, xotiralari, oldin olgan chuqur bilimlari asosida ilmiy ijod faoliyati yuritilishlari talab etiladi. Ilmiy ijodda aniq, yangi bilim ilmiy informasiyasi yaratiladiki, bularni yaratish vaqtida talanti, iqtidorligi, mehnatsevarligi, chidamliligi, botirligi shaqllanadi. Har qanday ilmiy izlanish, tadqiqot muammoning qo’yilishidan boshlansada, shu muammoni qo’yish uchun har bir masala bo’yicha tanqidiy fikr bo’lishi kerak. Izlanuvchi tanqidiy fikrlay olishi bilan u yoki bu fikrlar bilan tanisha boradi, bu bo’yicha faktlar, bilimlar, axborotlarni yig’adi, qiziqqan sohada prognozlaydi va uning amaliyotda tadbiqini o’ylaydi. Tanqidiy fikr – bu bor yig’ilgan bilimlarni analiz va sintez qilib bilimlarni o’stirishdir. Bunda falsifikasiya yoki fallibilizm prinsiplari qo’l keladi. Fallibilizm prinsipiga asosan fan bo’lmagandan chegaralanadi, aniq va haqiqiy bilimni subyekt hohish bildirgan fikrdan ajratib berishga yordam beradi. Agar bunday jarayon ilmiy tadqiqotda faqat ilmiy tasdiqning haqiqatligi bo’yicha qaralsa, unda verifikasiya tushunchasi qo’l keladi. Verifikasiya – tanqidiy fikrlashning ilmiy ijoddagi kuchli vositasi hisoblanadi. Verifikasiya, to’g’ridan-to’g’ri, ya’ni bevosita yoki bilvosita bo’lishi mumkin. Bevosita verifikasiyada ko’zatishda yoki eksperimentda fikrning haqiqiyligi to’g’ridan-to’g’ri tekshiriladi, bevosita verifikasiyada esa ilmiy gipotezalar va nazariyalar orasidagi formallogik munosabatlar aniqlanadi. Verifikasiya ham falsifikasiya ilmiy ijod metodologiyasining tanqidiy fikrlash asosini tashkil etadi. Ular izlanuvchini mustaqillikga va xulosa qilishda - 199 javobgarlik hissi, o’zining pozisiyasini ishlab chiqarishga ijodiy diskussiya qilish, eshita bilish, quloq solish, chidash, o’zini-o’zi tanqid qilishga o’rgatadi. Xuddi shu yo’l bilan izlanuvchi yechilishi lozim bo’lgan problemani ko’p bilsa, ilmiy izlanish samarali bo’ladi. Odatda problema tushunchasi, bilib olinmagan narsa bilan bog’lanadi, binobarin problemaga, inson bilib olmagan va bilishi lozim bo’lgan hodisa deb dastlabki ta’rif berish mumkin. Bunda muhim bir narsa borki u ham bo’lsa lozimiylik momentidir, ya’ni tadqiqot prosessini yo’naltiradigan moment. Muammo o’zining mohiyati bo’yicha garchi g’aroyib tuyulsada, shunchaki bilmaslik emas, balki, bilmaslik haqidagi bilimlardir. Har qanday fan muayyan problemani o’rtaga qo’yish uchun zarur va yetarli asoslarga ega bo’lish darajasiga o’sib yetmog’i lozim. Muammoning qo’yilishi, uni ham hal qilish yo’llarining qandaydir dastlabki, hattoki nomukammal bilimni albatta o’z ichiga oladi. Muammoni to’g’ri qo’yish, yangi sharoit tug’ilganda qondirishi mumkin bo’lgan ehtiyojni aniqlay bilish, bu yangi bilimga erishishga qarab boriladigan yo’lning teng yarmini bosib o’tish demakdir. Muammoni qo’yish, uni hal qilish, ilgari surilgan qoidalarni tekshirib ko’rish uchun obyektiv haqiqatligi aniqlangan bilim fakt bo’lishi zarur. Muammolarni hal qilishda, ilmiy fikr yuritishdagi ijodiy yondashish quyidagi: tushuntirish, oddiylik, yaxlitlik (saqlanishi), mos qyelishlik va ko’zatilishi mumkin bo’lishi prinsiplari strukturaviy elementlarni o’z ichiga oladi. Bunday fikrlash prinsiplari o’z o’rnida ilmiy ijodda metodologik oriyentir rolini o’ynaydi. Ilmiy ijoddagi izlanish bundan boshqa effektivligi, mobelliligi, simultantligi, prediktorligi bilan ajralib turishi talab etiladi. - 200 Agar ilmiy ijod effektivligi, deganda izlanishi kerak bo’lgan obyektning har tomonlama ma’lum bo’lmagan bog’liqlikni ko’rish tushunilsa, mobelliligida, uning boshqa izlanishlarga o’tish xususiyati tushuniladi. Simultantligi, obyekt izlanishidagi har tomonlama qamrab olish, prediktorligi esa obyektning kelgusidagi holatini bo’rttirib ko’rish tushuniladi. Bularning hammasi yoshi, bo’lg’usi izlanuvchining yetuk ijodkor bo’lib yetishishiga yordam beradi, ta’minlaydi. Ilmiy izlanish strukturasi va mavzusini tanlash metodikasi albatta, magistraturada magistrantlar ilmiy ma’ro’zalar, ilmiy maqolalar, ilmiy munozaralar (og’zaki ilmiy seminar va anjumanlarda) ilmiy mavzudagi referatlar, qisqacha xabar annotasiyalar bilan birga, eng asosiysi magistrlik dissertasiyalarini bajaradilar. Bularning hammasi magistrant - talabalarning dastlabki ilmiy ijodiy ishlari hisoblanadi. Bajarish vaqtida ular har tomonlama ilmiy tarbiya oladilar, kichik olim sifatida namoyon bo’ladilar. Magistr darajasiga ega bo’lgan mutaxassis ilmiy-tadqiqot uslubiyati va ilmiy axborotlarni qabul qilish, qayta ishlash va saqlash bo’yicha zamonaviy axborot texnologiyalarni biladigan o’tkir zehnli, chuqur ilmli, yuqori kasbli mutaxassislik madaniyati sohibi bo’lmog’i kerak. Ilmiy izlanishning maqsadi – obyektning va hodislarni ularning bog’liqlik strukturasini, bir-biriga munosabatini, fandagi ishlab chiqilgan prinsip va bilish usullari bilan, har tomonlama haqiqiy o’rganish, shu bilan birga insoniyatga foydali bo’lgan, amaliyotga qo’llaniladigan natijalarni olishdir. Har qanday ilmiy izlanishda, izlanish obyekti va predmeti bo’ladi. Izlanish obyektiga material yoki ideal sistema kiradi. Predmetiga esa, shu sistema strukturasi, ichki va tashqi qonuniy bog’liqligi, rivojlanish qonuniyatlari, har xil xususiyatlari, sifati va h.k. kiradi. - 201 Ilmiy izlanish umumiy ishlab chiqarish turiga va halq xo’jaligiga qanchalik muhimligiga, maqsadli bo’lishi bilan birga mablag’ manbaiga va izlanish muddatiga qarab turlanadi. Umumiy ishlab chiqarish bo’yicha: yangi texnologik jarayonlarni, mashina va konstruksiyalarni yaratishga, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga, mehnat sharoitini yaxshilash va inson shaxsini rivojlantirishga va h.k. bo’linadi. Maqsadli bo’lishi bilan ilmiy izlanish fundamental, amaliy va ishlab chiqarishga qo’llaniladiganlarga bo’linadi. Fundamental izlanish- kashfiyot ochish va yangi hodisalarni yangi izlanish prinsiplarini yaratish uchun yo’naltirilgan bo’ladi.Bunda noaniqlik darajasi katta bo’ladi. Amaliy izlanish-insoniyat faoliyati uchun tabiat qonunlarini ishlatish usullarini, yangi bo’lgan ishlab chiqarishda qo’llanilayotgan jihozlarni, qurilmalarni yaratishga yo’naltirilgan bo’ladi. Bu izlanish o’z o’rnida: ilmiy-izlanishli va tajriba konstruktorlik ishlariga bo’linadi. Ilmiy izlanish, fundamental ilmiy natijalaridan kelib chiqqan holda, obyektga ta’sir qiluvchi, yangi texnologiyani va texnikani axtarishga yo’nalgan bo’ladi. Ilmiy izlanish ishlari natijasida yangi texnologiya, tajriba qurilmasi, asbob-uskunalar va h.k. yaratiladi. Fundamental va amaliy izlanish natijasida yangi ilmiy axborot paydo bo’ladi. Tajriba-konstruktorlik ishlarida konstruktiv tavsiflarni tanlash bajariladi, chunki bunda jihozlar konstruksiyasini mantiqiy asosini tashkil qilishi kerak. Ishlab chiqarishga bevosita ishlatiladigan natijalar-ishlab chiqilmalar deb ataladi. - 202 Ilmiy izlanishlar o’zining muhimligi darajasi bo’yicha: 1. Muhim ishlarga, fan va texnika qo’mitasi buyurtmasi, qarori dastur bo’yicha bajariladigan; 2. Tarmoq vazirligi yoki boshqarmalari rejasi bilan bajariladigan ishlarga; 3. Ilmiy izlanish tashkilotlari tashabbusi va rejasi bo’yicha bajariladigan ishlarga bo’linadi. Mablag’ manbai bo’yicha: davlat byudjeti, xo’jalik shartnomasi asosida bajariladigan va to’lovsiz ilmiy izlanish ishlariga bo’linadi. Har qanday ilmiy izlanishni ma’lum bir yo’nalishda ko’rish mumkin. Ilmiy yo’nalish deb, shunday fan yoki kompleks fanlarga aytiladiki, qaysikim, shu oblastda izlanish olib borilsa. Shundan kelib chiqqan holda: ilmiy yo’nalishlar quyidagi yo’nalishlarga bo’linishi mumkin: texnikaviy, biologik, ijtimoiy, iqtisodiy, fizikaviy- texnikaviy, tarixiy va h.k. Bularni yanada har biri bo’yicha detallashtirish mumkin. Ilmiy izlanish strukturaviy birligiga - kompleks muammolar, mavzular va ilmiy savollar kiradi. Kompleks muammoga - bir qancha muammolar bir butun maqsadga yo’naltirilgani tushunilsa, muammosida murakkab nazariy va amaliy topshiriqlar tushuniladi, chunki hayotda ularni yechishga to’g’ri keladi. Muammoning tarkibiy qismiga ilmiy ishlar mavzusi kiradi. Izlanish vaqtida shu mavzu bo’yicha bir muncha natijalar-javob tariqasida olinadi. Bir qancha mavzular natijasi esa muammoning yechimini berishi mumkin. - 203 Ilmiy savollar esa bir muncha, mavzudan kichiqroq ilmiy topshiriq hisoblanadi, ularning javoblari mavzular javobi bo’ladi, chunki ular aniq ilmiy topshiriqlar bo’yicha bo’ladi. Ilmiy izlanish yo’nalishini tanlashda, avvalambor, mavzuning dolzarbligini aniqlash kerak. Bunda shu mavzu bo’yicha hozirga qadar nimalar qilingan, qanday muammoda turganligi aniqlansa, keyingi bajariladigan ishlar samarasi oshadi. Ayniqsa, mavzularni tanlashda kollektivning shu vaqtgacha bajargan ilmiy izlanish ishlaridan ham foydalanish, nazariy va amaliy ishlarning kelgusidagi tadbiqini ko’zlash, shu vaqtgacha yig’ilgan moddiy texnik bazasini ishlata bilish, bu ilmiy izlanish yo’nalishini to’g’ri tanlanganligidan xabar beradi. Ilmiy yo’nalishni tanlashda olingan axborotlar tahliliga o’zaro bo’ladigan munozara va fikrlarga keng yo’l berish kerak. Chunki, faqat shunday holda ilmiy yo’nalish to’g’ri tanlanadi va uni keyingi rejalashtirilishi ancha osonlashadi. Amaliy ilmiy izlanishlarni tanlashda, buyurtma beradigan tashkilot bilan munosabatning konkretligiga, olinadigan topshiriqning aniqligiga e’tibor berish kerak. Ish davomida ilmiy yo’nalishda o’zgartirish kiritish, qo’shimchalar bo’lishini ham ko’zda tutish kerak bo’ladi. Ilmiy izlanish yo’nalishini tanlashda oldindan iqtisodiy samaradorligini aniqlash muhim rol o’ynaydi. Bunda, albatta iqtisodiy kriteriyalar, ularning samaradorligini hisoblab chiqish kerak. Iqtisodiy kriteriya ko’rsatgichlariga: iqtisodiy samaradorligi, ya’ni qancha iqtisodiy samaradorligi ko’p bo’lsa, shuncha halq xo’jaligidagi samaradorligi ham ko’p bo’ladi, umumiy sarf harajat, sarf harajatning qoplanish muddati va h.k. kiradi. Ilmiy izlanish ishlari turlariga qarab, bajarilish bosqichi har xil bo’lsada, ular ketma-ketlik xususiyatiga ega. Shuning uchun barcha ilmiy izlanish ishlariga qo’yidagi taxminiy ketma-ketlikdagi bajarilish bosqichlarini keltirish mumkin: - 204 1. Ilmiy izlanish nomini aniqlash 2. Texnikaviy-iqtisodiy asoslash. 3. Ilmiy izlanish bosqichi, ya’ni nazariy va amaliy axborotlar bilan tanishib, maqsad va vazifa yanada aniqlashtiriladi. 4. Eksperimental izlanish bajariladi va uning modeli (matematik) yaratiladi. 5. Olingan natijalarning umumiy tahlili qilinadi va modellarning gipotezalari aniqlanadi. 6. Ilmiy va ishlab chiqarish xulosalari qilinadi. 7. Ilmiy texnikaviy hisobot yoziladi. 8. Amaliyotga tadbiq etiladi. Ilmiy izlanish mavzusini nomini aniqlash muammoning mohiyati, tushunchasi va vazifasi aniqlanadi. Buning natijasida texnikaviy-iqtisodiy tasdiqlashni bajarish uchun boshlang’ich yo’llanma beriladi. Texnikaviy-iqtisodiy tasdiqlashda esa ushbu mavzu nima uchun bajarilayotganligi, dolzarbligi, qisqacha adabiy tahlil tariqasida shungacha olingan natijalar, kutiladigan natijalarning qayerda tadbiq etilishi, iqtisodiy samaradorligini va boshqa ko’rsatgichlar aniqlanadi. Texnikaviy-iqtisodiy tasdiqlashda tanlangan mavzuning bajarilishi maqsadga muvofiqligi aniqlanadi. Faqat shundan so’ng, bajarilinadigan ishlarning maqsad va vazifasi aniqlashtiriladi. Nazariy izlanish etapida, izlanish predmetining fizikaviy tushunchasi va mohiyati aniqlanadi, shu bilan birga matematik modellari tuzilib, boshlang’ich natijalar tahlil qilinadi. Albatta, nazariy izlanish etapi, amaliy eksperimental izlanish bilan chambarchas bog’liqlikda olib borilsa, ilmiy izlanish samaradorligi ancha oshadi, sifati yaxshilanadi. - 205 Eksperimental izlanishda, eksperiment-tajriba uslubi va dasturi tanlanadi yoki to’ziladi va shu dastur bo’yicha tajribalar o’tkaziladi. Nazariy va amaliy izlanishdan so’ng olingan natijalarning umumiy tahlili o’tkaziladi va oldindan qilingan gipotezalar bilan taqqoslanadi. Ilmiy ish xulosalari to’ziladi, ishlab chiqarish xulosalari bilan taqqoslanadi. Kerak bo’lganda yana tajribalar o’tkazilinadi va qo’shimcha izlanishlar olib boriladi. Shundan so’ng qilingan ishlar bo’yicha ilmiy texnikaviy hisobot to’ziladi. Ilmiy ishning navbatdagi bajarilish etapida olingan natijalarning amaliyotda tadbiq qilish va uning haqiqiy iqtisodiy-effektivligini aniqlash ishlari bajariladi. Bu etapdagi ishlarni bajarishda, tajriba konstruktorlik byurolarning, loyiha tashkilotlarining, tajriba zavod va ustaxonalarning ahamiyati katta bo’ladi. Ularning yordamidan samarali foydalanish kerak. Muvaffaqiyatli bajarilgan ishlar davlat nazoratidan o’tgandan so’ng keng qo’lamda xalq xo’jaligida tadbiq qilinadi. Yüklə 1,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|