O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi №2018 yil «Tasdiqlayman»
Yüklə 3,31 Mb.
|
|
Ko‘llari
Materikda Shimoliy Amerikaga nisbatan ko‘llar uncha ko‘p tarqalmagan. Biroq, ko‘llar soni kam bo‘lishiga qaramasdan, ular kelib chiqishiga ko‘ra xilma- xil. Jumladan tektonik, qoldiqli, muzlik, morenali, vulkanik, laguna va kayir ko‘llari uchraydi. Tektonik ko‘llar Markaziy And tog‘laridagi tektonik cho‘kmalarda vujudga kelgan. Ular orasida yirik va dunyodagi eng balandda joylashgan Titikaka ko‘li ajralib turadi. Uning maydoni 8300 km2, balandligi 3812 m va chuqurligi 270 m. Undan pastroqda pleystotsen suv havzasining qoldig‘i bo‘lgan Poopo ko‘li bor. Uning maydoni 3000 km2, balandligi 3690 m va20 chuqurligi 3 m. Yog‘ingarchilik mo‘l bo‘lgan paytlarda ko‘lning chuqurligi 20 m gacha boradi. Materikning shimoliy chekkasida, Karib dengizi sohilida maydoni 20000 km2 ga teng bo‘lgan Marakaybo laguna ko‘li joylashgan. La-Platadan shimolroqda esa Lagoa-Mirin, Mangeyra va Patus laguna ko‘llari bor. Patagoniya Andida kelib chiqishi muzliklar bilan bog‘liq bo‘lgan morenali ko‘llar bor. Bunga Patagoniyaning Nauel-Uapi, Buenos-Ayres, San-Martin va Arxentino ko‘llari misol bo‘la oladi. And tog‘ tizimining vulkanli rayonlarida vulkanik ko‘llar ko‘p uchraydi. Bulardan tashqari yirik daryolar vodiylarida, pasttekisliklarda uncha katta bo‘lmagan qoldiqli qayir ko‘llari uchraydi. Serras-de-Kordova tog‘i bilan Parana daryosi oralig‘ida Mar-Chikita ko‘li joylashgan. Tuprog‘i Janubiy Amerika tuprog‘ining xilma-xilligi va hududiy geografik tarqalishi materikning relef, litologik tuzilish va iqlim xususiyatlariga bevosita bog‘liq. Janubiy Amerikaning sharqiy qismida tuproq qoplami kenglik zonallik bo‘ylab, g‘arbiy qismida esa balandlik mintaqa bo‘ylab tarqalgan. Materikning sharqiy qismida, nam subekvatorial va nam tropik iqlim mintaqalarida joylashgan pasttekislik va yassi tog‘liklarda qizil, qizg‘ish-jigar rang, kizg‘ish-qo‘ng‘ir laterit tuproqlar, daryo qayirlarida allyuvial tuproqlar yaxshi rivojlangan. Tipik laterit tuproqlar shu iqlim mintaqalarining atmosfera yog‘inlari nisbatan kamroq yog‘adigan va: qurg‘oqchil davr uzoqroq davom etadigan rayonlarida podzollashgan laterit tuproqlarning xillari bilan: avvalo qizil, so‘ngra jigar rang-kizil va undan keyin qizg‘ish-qo‘ng‘ir tuproqlar bilan almashinadi. Lyanos Orinakoning yuqori qismidagi qizil tuproqlar baland bo‘yli qalin o‘tlarning chirishi natijasida hosil bo‘lgan organik maddalar ta’sirida qoramtir tus oladi. Braziliya yassi tog‘ligining shimoli-sharqiy qismidagi atmosfera yog‘inlardam yog‘adigan siyrak o‘rmonli tropik cho‘llarda hosil bo‘lgan qizg‘ish- jigar rang va kizg‘ish-qo‘ng‘ir laterit tuproqlar nam subekvatorial va nam tropik iqlim mintaqalaridagi tuproqlardan yupqa qatlamligi, toshloqligi va skletligi bilan farq qiladi. Kuchli eroziya va defflyatsiyaga duch kelgan bu tuproqlarning tarkibida mayda chang zarrachalari juda kam saqlangan. Braziliya yassi tog‘ligining baland massivlarida, salqinroq va mo‘’tadil nam iqlim sharoitida tog‘ qizil va sariq tuproqlari hosil bo‘lgan. Tropik iqlim mintaqasiga qarashli Gran-Chako tekisligining quruq va baland g‘arbiy qismida qizg‘ish qo‘ng‘ir tuproqlar uchraydi. Bu mintaqaning daryo oralig‘idagi tekis joylarda laterit tuproqlarning qizil rangli va bo‘z jigar rang tiplari tarqalgan. Janubiy Amerikaning katta qismini egallab yotgan pasttekisliklarda, ayniqsa yer osti suvlarining yer yuzasiga yaqin yotgan joylarda, daryo suvlari sekin oqadigan pastqam maydonlarda botqoqliklar va btqoq tuproqlar keng tarqalgan. Ular materikning shimolida Orinako daryosining irmoqlari bo‘lgan Arauka va Meta daryolari oralig‘ida, Paragvay daryosining yuqori oqimidagi cho‘kmada va undan janubda Paragvay-Parana hamda Parana-Urugvay daryolari oralig‘ida, And tog‘larining sharqiy yon bag‘ri tog‘ etaklarida, Serras-de-Kordova tog‘lari va Parana daryosi oralig‘ida uchraydi. Subtropik mintaqasidagi Parana qiyalik platosining shimoliy qismi va Braziliya janubiy qismini egallab olgan o‘rmonsiz o‘t o‘simliklari tipik savannalar bo‘lib kompos deb ataladi. Kamposlar bilan qoplangan bu yerlarda qizg‘ish-qora subtropik tuproqlari rivojlangan. Subtropik iqlim mintaqasining 30° j.k. dan janubda joylashgan chalacho‘lda kseromorfik harakterga ega bo‘lgan siyrak o‘simliklar tagida cho‘l bo‘z tuprog‘i hosil bo‘lgan. Bu tuproqlar ayrim uchaskalarda kisman sho‘rlangan. Sharqqa borgan sari atmosfera yog‘inlarining orta borishi bilan chalacho‘l landshaftlari bo‘z jigar rang tuproqli quruq subtropik dashtlar bilan almashinadi., Pamnaning sharqiy pastlik va nam qismlari unumdor qora va o‘tloq tuproqlar qadim davrda ko‘p yillik boshoqli va ikki pallali turli xil o‘tlar bilan qoplangan bo‘lgan. Bu tipdagi subtropik dashtlar "pampa" deb atalib, uning g‘arbiy qismi to‘liq haydalgan, sharqiy qismi esa kuchli degradatsiyalashgan. Materikning janubiy tor qismida, Patagoniya o‘lkasida, subtropi chalacho‘llar mo‘’tadil chalacho‘llar bilan almashinadi. Patagoniyanin janubi- g‘arbiy qismida namgarchilik miqdorining orta borishi natijasid kashtan tuproqlari vujudga keladi. Janubiy Amerikaning tipik cho‘l tuproqlari Tinch okean sohilinig 5° va 28° j.k. lar oralig‘ida joylashgan. Bu polosada yalong‘och qum uyumlar ham uchraydi. Materikning quruq iqlimli rayonlarida sho‘r tuproqlar ham bor. Lekin ularning geografik tarqalishi boshqa tuproq tiplari bor bir muncha chegaralangan. Sho‘r tuproqlar tipiga Atakama cho‘lini Puna pastqamligida joylashgan va maydoni 10000 km2 ga teng bo‘lgan Uyuni sho‘rxogi, Kordilera oldi balandligidagi quruq botiqlarning biri hosil bo‘lgan maydoni 8500 km2 keladigan Salinas-Grandes sho‘rxogi mis bo‘la oladi. Yüklə 3,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|