O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi №2018 yil «Tasdiqlayman»

Amazonka - materikning ham, Yer yuzining ham eng sersuv va yirik daryo
tizimi hisoblanadi. U sersuvligi va havzasi maydonining kattaligi jihatidan 
dunyoda birinchi o‘rinda, uzunligi jihatidan Missisipi-Missuri va Nil daryolaridan
keyin uchinchi o‘rinda turadi. 
Amazonka havzasining maydoni 7180 ming km2 bo‘lib, qariyb Avstraliya
maydoni bilan teng. Dunyoda bunga teng keladigan daryo havzasi yo‘q. Uzunligi 
Ukayali irmog‘i bilan birgalikda 6480 km. O‘rtacha suv sarfi quyi oqimida 120
ming m3/sek. ga teng. Bu Kongo daryosining o‘rtacha suv sarfidan uch marta ko‘p. 
Maksimal suv sarfi 145 ming m3/sek. ni va minimal suv sarfi 63 ming m3/rek. ni
tashkil etadi. Amazonka yil davomida havzasidan 1 mlrd. t loyqa oqizib kelishiga 
qaramasdan uning dinamik ravishda rivojlanuvchi deltasi yo‘q.
Amazonka daryosi Ikitos shahri yaqinida Ukayali va Maranon irmoqlarining 
qo‘shilishi natijasida hosil bo‘ladi. Amazonkaning sersuv irmoqlari juda ko‘p.
Unga 500 dan ortiq irmoqlar kelib quyiladi, ularning ko‘pchiligi yirik daryolar 
hisoblanadi. Bu irmoqlar dan 17 tasining uzunligi 1500 km dan 3500 km gacha
boradi, yuzdan ortiq irmog‘ida kema bemalol qatnay oladi. 
Amazonka daryosining o‘zani shimoldan Napo, Isa, Japura, Rir Netru
daryolarining va janubdan Ukayali, Jurua, Purus, Madeyra, Tayajoye, Shingu 
daryolarining kelib qo‘shilishi natijasida g‘arbdan sharqda qarab kengaya boradi.
O‘zanining kengligi o‘rta oqimida 5 km ga, quyi oqimida 80 km ga yetadi. 
Daryoning kengligi shunchaki, bir qirg‘oqda to‘rib narigi qirg‘oqli ko‘rish mumkin
emas. Amazonkaning quyilish joyi suv qalqishi natijasida oqiziqlardan tozalanib 
turadi. Suv qalqishi daryoda uning quyilish joyidan yuqori tomonda 1400 km
masofagacha seziladi. Daryoning loyqa sargimtir suvi okeanning 300 km 
ichkarisigacha kirib boradi.
Amazonka daryosining harakterli xususiyati shundaki, uning shimoliy va 
janubiy irmoqlarida to‘lin suv davri yilning barcha fasllariga tug‘ri keladi. Shuning
uchun Amazonkaga suv sathi va suv harajati fasllarga qarab ko‘p o‘zgarmaydi, 
natijada daryo yil bo‘yi sersuv bo‘lib oqadi. Uning barcha irmoqlari 80% suvni
atmosfera yog‘inlaridan oladi. Suv toshqini ko‘p oylar davom etadi, natijada keng 
maydonlarni, o‘rmonlari suv bosadi. Oqibatda o‘tib bo‘lmaydigan botqoqliklar
vujudga keladi.
Amazonka daryosi organik hayotga nihoyatda boy. Daryo irmoqlarida yirik
o‘simlik barglarning diametri 2 m gacha yetadigan suv yuzida chiroyli bo‘lib 
gullaydigan nilufar (viktoriya regiya) o‘sadi. Uning barglari juda baquvvat bo‘lib
50 kg gacha yukni ko‘tara oladi. Yirik hayvonlardan lamantinlar, delfinlar, suv 

---

---

cho‘chqalari yashaydi. Baliqlarning 2000 turi bor. Ularning ko‘pchiligi ov

qilinadigan baliqlardir, bular orasida uzunligi 4 m ga yetadigan piraruka baliga 
mavjud. Daryoda yirtqich baliqlar ham yashaydi. Jumladan piranya ana shunday
baliq turiga kiradi. Uzunligi 5 m keladigan timsohlar bor. 


Parana daryosi uzunligi (4700 km) va havzasining maydoniga ko‘ra (4700
ming km2) Janubiy Amerika daryolari o‘rtasida Amazonkadan keyin ikkinchi 
o‘rinda turadi. U materikning janubi-sharqiy qismida joylashgan, And tog‘laridan
va Braziliya yassi tog‘ligidan boshlanadi. Sharqqa Atlantika okeanining ulkan La-
Plata estuariy-qo‘ltig‘iga quyiladi. Estuariyning uzunligi 320 km ni va eng keng
joyi 220 k.m ni tashkil etadi. O‘rtacha yillik suv sarfi 14880 m3/sek. ga teng. 
Parana daryosining suv rejimi juda murakkab, unda ayniqsa fasliy farqlar
yaqqol aks etgan. U asosan yog‘inlardan to‘yinadi. Daryoning to‘yinishida 
pasttekisliklardagi botqoqliklarning ham roli katta. Nam ekvatorial havo va
yomg‘irlar fasli kelishi bilan Paranada toshqin boshlanadi, katta-katta tekisliklar 
suv ostida qoladi. Keng maydonlarda botqoqliklar hosil bo‘ladi. Toshqinlar paytida
maksimal suv sarfi 30600 m3/sek. gacha yotgan. Qurg‘oqchil davrga kelib daryo 
suvi ancha kamayadi va sayozlanib qoladi. Qurg‘oqchil paytlarda minimal suv
sarfi 6800 m3/sek. gacha kamaygan.
And tog‘lari va Braziliya yassi tog‘ligidan oqib tushadigan Parana
irmoqlarida ostona toshlar va sharsharalar juda ko‘p. Ana shunday sharsharalardan 
biri Iguasu sharsharasi dunyoga mashhur. Uning balandligi. 80 m bo‘lib kuchli
gumburlagan ovozi 20-25 km dan eshitiladi. Bu yerda daryo 300 ta oqimga 
bo‘lingan. Har qaysi oqim bir-biridan qalin o‘simlik qoplangan qoyali orollar bilan
ajralib turadi. Bu sharshara Yor yuzidaga eng ajoyib manzarali sharsharalardan biri 
hisoblanad. Eng yirik sharsharalardan yana biri Seti-Kedas (Guayra)
sharsharasidir. Uning balandligi 114 m. 


Orinoko daryosi materikning shimoliy qismida joylashgan bo‘lib, kattaligi
jihatdan Amazonka va Parana daryolaridan keyin uchinchi o‘rinda turadi. U 
Shimoliy And va Gviana yassi tog‘ligidan boshlanib, Atlantika okeaniga quyiladi.
Orinoko daryosining uzunligi 2730 km, havzasining maydoni 1086 mshi.km2. 
O‘rtacha yillik suv sarfi 14000 m3/sek. Uning oqim rejimida ham Paranaga
o‘xshash fasliy farqlar ko‘zga aniq tashlanadi. Bu daryo mavsumiy yog‘inlardan 
to‘yinganligi sababli uning suv sarfi yil davomida keskin o‘zgarib turadi. Kuchli
suv toshqinlari paytida suv sarfi 25000 m3/sek. gacha ko‘paygan, kam suvli 
paytida suv sarfi 7000 m3/sek. gacha kamaygan. Orinoko daryosi Apure, Arauka,
Meta, Guavyare yirik irmoqlardan tashkil topgan. 
Janubiy Amerikaning boshqa daryolariga o‘xshash Orinoko daryosida ham
ostona toshlar, sharsharalar ko‘p uchraydi. Daryoning Gviana yassi tog‘ligidan 
oqib tushuvchi irmoqlaridan biri Churun daryosida Yer yuzida eng baland
sharshara hisoblangan Anxel sharsharasi bor. Uning balandligi 1054 m ga teng. Bu 
sharshara venesuelalik uchuvchi D.Anxel tomonidan 1935 yilda kashf etilgan.
Orinoko daryosi Amazonka va Parana daryolaridan farq qilib, okeanga 
quyilish joyida juda katta delta hosil qiladi. Deltaning maydoni 18000 km2. U
Barrankas rayonidan boshlanib okeangacha 200 km masofaga cho‘zilgan. Kengligi 
okean bilan tutashgan joyda 300 km ni tashkil etadi. Delta qismida daryo 36 ta

---

---

tarmoqqa bo‘lingan. Shulardan eng kattasi Boka-Grande tarmog‘i bo‘lib, uning

kengligi 15-20 km gacha boradi. Daryo har yili 45 mln. t loyqa oqizib keladi. 
Deltada botqoqliklar yaxshi rivojlangan. Uning katta qismi mantra butazorlari va
nam tropik o‘rmonlar bilan qoplangan. 
Bulardan tashqari Braziliya yassi tog‘ligidan boshlanuvchi Urugvay, San-
Fransisku, Tokantins daryolari va Shimoliy Andsan boshlanuvchi Magdalena 
daryosi ham asosan atmosfera yog‘inlaridan to‘yinib, o‘z suvini Atlantika okeani
havzasiga quyadi. Materikning janubiy kismidash daryolar Rio-Kolorado, Rio-
Negro, Chubut, Rio-Chika va boshqalar Chili-Argentina va Patagoniya Andidan
boshlanib, Patagoniya yassi tog‘ligini kesib o‘tadi va Atlantika okeani havzasiga 
quyiladi. Bu daryolar tog‘lardagi qor va muzliklardan to‘yinadi.
Janubiy Amerika daryolari aholi hayotida juda katta rol o‘|naydi. Tekisliqda 
oquvchi daryolar kemalar qatnovi uchun juda qulay. Hatto Amazonka o‘zanining
chuqur bo‘lganligi sababli (o‘rtacha chuqurligi 70 m gacha boradi) okean kemalari 
daryoning yuqori oqimiga qarab 1700 km ga, Manaus shahrigacha, kichikroq
kemalar 3680 km ga, Ikitos shahrigacha bemalol suzib bora oladi. Ko‘pchilik 
daryolarda elektr stansiyalari qurilgan. Qurg‘oqchil o‘lkalarda daryo suvlaridan
yerlarni sug‘orishda foydalaniladi.