O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi №2018 yil «Tasdiqlayman»
Yüklə 3,31 Mb.
|
|
Hayvonot dunyosi
Janubiy Amerikaning hayvonot olami o‘simlik qoplamiga o‘xshash nihoyatda xilma-xil, qadimiy va endemik turlarga boy. Bunga sabab, birinchidan materik tabiiy sharoitining rang barangligi bo‘lsa, ikkinchidan fauna kompleksining rivojlanish tarixini eng qadimdan to hozirga qadar uzluksiz davom etib kelayotganligidir. Materikning hayvonot dunyosi Neotropik zoogeografik oblastga mansub bo‘lib, ikkita kichik zoogeografik oblastga bo‘linadi. Bo‘lar Janubiy Amerikaning shimoliy katta qismini o‘z ichiga olgan Gviana Braziliya va janubiy tekislik, plato hamda And tog‘larini Ekvadorgacha bo‘lgan qismini o‘z ichiga olgan Patagoniya- And kichik zoogegrafik oblastlaridir. Janubiy Amerikaning eng katta maydonini egallab olgan nam ekvatorial va nam tropik o‘rmonlarida organik hayotning vujudga kelishi va shakllanishi uchun mezozoy erasidan boshlab optimal sharoitning mavjudligi o‘rmon fauna kompleksini keng ko‘lamda rivojlanishiga kulay imkon yaratib bergan. Shu bilan bir qatorda siyrak o‘rmonli va o‘rmonsiz savannalarning dasht, chalacho‘l va cho‘llar bilan ham ohangligi ochiq yerlarda yashaydigan hayvonlarning va qushlarning keng tarqalishiga sabab bo‘lgan. Materik hayvonot olamining o‘ziga xosligi va endemik turlarga boyligi shundan iboratki, yerda yashaydigan 133 ta hayvonot naslidan 105 tasi yoki 80% endemik hisoblanadi. Neotropik oblastining sut emizuvchilari orasida 14 ta endemik oila mavjud. Yer yuzidaga ornitofauna turlarining 25% i Janubiy Amerikaga to‘g‘ri keladi. Bu Palearktika zoogeografik oblastidagi ornitofaunaga nisbatan 2,5 marta ko‘p. Qushlarning 920 ta naslidan 730 tasi endemik. Rang- barang bo‘lgan hashoratlarning 5600 ta naslidan 61% i endemiklardan tarkib topgan. Daryolarida baliqlarning 2000 ga yaqin turi yashaydi. Neotropiklarning Gviana-Braziliya kichik zoogeografik oblastiga materikning shimoli-sharqiy qismlari, shimoli-g‘arbiy And tog‘lari, Gran-Chako tekisligi, Peru va Urugvaylarning hududlari qaraydi. Bu kichik oblastda yashaydigan hayvonlarning harakterli xususiyati shundaki ularning aksariyati daraxtlarda yashashga moslashgan. Ekvatorial va tropik o‘rmonlarda yapoloq burunli maymunlar,chinqiroq maymunlar, yalqovlar (lenivei), daraxt jayrasi- koendu, kenkaju ayig‘i, daraxt baqalari, haltali kalamushlar-opossum, ko‘rshapalaklar yashaydi. Hayvonlarning daraxtlarda hayot kechirishga moslashganligi shu darajadaki Boliviyaning Trinidad atrofidagi o‘rmonlarda yashaydigan sut emizuvchilarning 65 ta naslidan faqatgina 5 tasi yerda yashaydi xolos. Qalin o‘rmonlarda qadimiy hayvonlarning yirik vakllaridan ulkan qalqondorlar va katta chumoliho‘rlar yashaydi. Yirtqich hayvonlar boshka hayvon turlariga Karaganda juda kam. Yirtqichlardan daraxtlarda bemalol yura oladigan yaguarlar, shimolrokda yoldor bo‘rilar va o‘rmon itlari. uchraydi. Ularning geografik tarqalishi o‘rmonlar bilan chegaralanib pampaga yetib kelmaydi. Chumoliho‘rlarning ayrim turlari daraxtlarda ayrim turlari yerda hayot kechirishga moslashgan. Jumladan tamandua, mayda chumoliho‘rlar bemalol daraxtlarda yashayveradi. Katta chumoliho‘rlar esa o‘rmonlarda ham savannalarda ham keng tarqalgan bo‘lib, ular yerda yashaydi. Bulardan tashqari yerda yashaydigan hayvonlardan tapirlar, qora cho‘chqalar, eng yirik kemiruvchi suv cho‘chqasi-kapibaralar ham mavjud: Amazonka havzasidagi endemik daryo delefini-iniyalar ko‘plab uchraydi. Sudralib yuruvchilardan uzunligi 11 m gacha yetadigan eng katta suv bo‘g‘ma ilonianakondalar harakterli. Gviana-Braziliya kichik zoogeografik oblastining o‘rmonlarida yashaydigan hayvonlarning aksariyat turlari savannalarda uchramaydi. Ammo, savannalarda o‘ziga xos ochiq yerlarda yashaydigan va pampa ta komplekslariga moslashgan hayvon turlari keng tarqalgan. Bular mazam kiyiklari, in qazib yashaydigan kemiruvchilar, pampa mushugi, pampa tulkisi, nandu tuyaqushi va boshqa hayvon turlaridir. Janubiy Amerikaning Patagoniya-And kichik zoogeografik oblastiga subtropik va mo‘’tadil iqlim mintaqalarining dasht, chalacho‘l va cho‘llari hamda quruq iqlimli Markaziy va Janubiy And tog‘lari qaraydi. Materikning janubidagi ochiq dasht, chalacho‘l va cho‘l faunasi shimoldagi qalin o‘rmonlar faunasidan o‘zining ayrim nasllari, turlari bilan farq kiladi. Bu yerda yirtqichlardan yaguardan tashqari puma, otselot, pampa mushugi keng tarqalgan. Materikning janubiy qismi uchun yoldor bo‘ri va magellan tulkisi harakterli. Kemiruvchilardan vidra, botqoq nutriyasi tuko-tuko, mara va boshqalar yashaydi. Patagoniya yassi tog‘ligi |va janubiy tekisliklar shinshilla, kondofra, mayda qalqondorlar va boshqa hayvonlarning kelib chiqish markazi bo‘lgan. And tog‘larining faunasi tekislik va yassi tog‘liklar, faunasvdan o‘ziga xos xususiyatlari va turlari bilan ajralib turadi. Bu o‘lkada Janubiy Amerikaning sharqiy qismida uchramaydigan evdemik hayvon turlari mavjud. And tog‘lari uchun harakterli bo‘lgan lamalar butun tog‘ tizimi bo‘ylab keng tarqalgan. Yovvoyi lamalarning ikki turi vigon va guaneko turlari mavjud bo‘lib, ulardan guanako turi faqat tog‘larda emas, balki Patagoniya yassi tog‘ligida va Pampada bemalol yashagan. Hozirgi paytda yovvoyi lamalar juda kam uchraydi. Ularning asosiy qismi ovchilar tomonidan qirib yuborilgan. And tog‘larida yashaydigan indeeslar lamalarni qo‘lga o‘rgatib, ulardan uy hayvoni sifatida foydalanadilar. Baland And tog‘larida ko‘pchilik hayvonlar qulay muhitga moslashib o‘z areallarini vujudga keltirgan. Bu regionda relikt hisoblangan ko‘zoynakli ayiq, pudu kiyigi, aguarachai iti kabi hayvonlar ham yashaydi. JANUBIY AMERIKANING TABIAT ZONALARI. YIRIK REGIONAL TABIIY GEOGRAFIK O‘LKALARI. Tabiat zonalari. Janubiy Amerika tabiat komplekslarining xilma-xilligi, ularning geografik kenglik va balandlik bo‘ylab farqlanib borishi materikning geografik o‘rniga, orografik tuzilishiga va iqlim sharoitiga bog‘liq. Materikda mavjud bo‘lgan ekvatorial, subekvatorial, savanna, dasht va chala cho‘l tabiat komplekslaridan faqat ikkitasi - subekvatorial va savanna zonalari ikki marta takrorlanadi. Ular ekvatordan shimolda va janubda joylashgan. Qolgan zonalar janubga tomon birin- ketin almashinib boradi. Quyida Janubiy Amerikaning tabiat (landshaft) zonalariga qisqacha tavsif beriladi. Yüklə 3,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|