O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi №2018 yil «Tasdiqlayman»

AFRIKANING TABIAT ZONALARI, ULARNING TASNIFI. 
Afrika tabiat (landshaft) zonalarining geofafik joylashishi boshqa
materiklardagidan keskin farq qilib, u erda ekvatorial o‘rmonlar zonasidan tashqari 
boshqa zonalar simmetriya hosil qilib ikki martadan takrorlanadn. Buning sababi
ekvator Afrikani qariyb o‘rtasidan kesib o‘tib uni teng ikki kismga bo‘lganligidir. 
Materikdagi landshaft zonalari anik, ifodalangan
tabiiy chegaralarga ega bo‘lmay, 

ular bir-biri bilan keng o‘tkinchi polosa hosil qilib asta-sekin almashinadi. Tabiat

zonalarining asosiy xususiyatlarnni materikning iqlim sharoiti, tuproq-o‘simlik 
qoplami kabi asosiy omillar belgilaydi. Quyida siz Afrika hududida mavjud
bo‘lgan landshaft zonalarining ta’rif-tavsifi bilan tanishasiz. 


Ekvatorial o‘rmonlar zonasi. Kongo daryosi havzasini kesib o‘tgan
ekvatorning har ikki tomonida va Gvineya ko‘ltig‘i sohillarida Afrikaning nam 
ekvatorial zonasi joylashgan. Uning sharqiy chegarasi SHarqiy Afrika yassi
tog‘ligigacha borib, taxminan 30° sharqiy uzoqlikdan o‘tadi. Ekvatorial iqlim 
mintaqasida ekvatorial o‘rmonlar zonasining hosil bo‘lishi yil bo‘yi issiqlik va
namlik miqdorining ko‘pligi bilan bevosita bog‘liqdir. SHarqiy Afrikada esa shu 
kengliklarni o‘zida nam ekvatorial o‘rmonlar o‘rniga siyrak o‘rmonlar va
savannalar vujudga kelgan. CHunki bu yerlarda yilning aksariyat paytlarida quruq 
passatlar sirkulyasiyasi hukmronlik qilib turadi.
Ekvatorial o‘rmonlar zonasi tipik ekvatorial iqlim xarkteriga ega. Bu erda 
Quyosh nuri yil bo‘yi tik tushadi va harorat bir xil bo‘ladi. Yil davomida o‘rtacha
harorat 26°, 27°S ga teng. YOg‘in mikdori 2000-3000 mm va undan ham
ko‘proqni tashkil etadi. Yomg‘ir yil bo‘yi deyarli bir tekisda taqsimlangan. Faqat
Gvineya qo‘ltig‘i sohillari baxor va kuzda namgarchilik kuchli bo‘ladi. 
Ekvatorial o‘rmonlar zonasida tarkib topgan tuprokdarning ona jinslari temir
birikmalariga juda boy. Bunday ona jinslarning ustida hosil bo‘lgan tuproqlarning 
rangi ham qizil bo‘ladi. SHuning uchun bu tuproqlar qizil-sariq, lateritlar yoki
ferralitlar deb , nomlangan. Ekvatorial o‘rmonlar zonasining iqlim sharoiti 
o‘simliklar va mikroorganizmlar xayoti uchun juda qulay, bu hol tuproq hosil
bo‘lish jarayoniga ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Tuproqqa tushadigan organik 
moddalar oxirigacha parchalanib, tuproqqa singa olmaydilar. CHunki organik
ozuqalarni o‘simlik qoplam tezda so‘rib olib, uzoq vaqt o‘z tarkibida saqlaydi. 
Ekvatorial o‘rmonlarda namgarchilik yil bo‘yi ko‘p bo‘lishi tuproqning to‘xtovsiz
yuvilib turishiga, pastqam joylarda botqoqlanishiga olib keladi.
Ekvatorial o‘rmonlar zonasi o‘simlik turlariga nihoyatda boy. Bu zonada
o‘simliklarning 25000 turi mavjud. Faqat daraxt turlarining o‘zi 3000 ga yaqin. 
SHulardan 1000 ta turi o‘rmonlarning yuqori yarusini tashkil etadi. YUqori yarus

---

---

tarkibidagi daraxtlarning balandligi 40-80 m gacha etadi. Bunday daraxtlarning

shoxlari faqat ularning yuqori qismidagina bo‘ladi, qolgan tanalari ustunlarga 
uxshab turadi. Ularning ostida uncha baland bulmagan va yoruglikni kamroq
sevuvchi daraxtlar bir necha yarus bo‘lib o‘sadi. Bu o‘rmonlar shakllanish tarixiga 
ko‘ra eng qadimiy, keksa relikt o‘rmonlar hisoblanadi.
Ekvatorial o‘rmonlarning yuqori yarusi fikuslar, xilma-xil palmalar, kola va 
seyba daraxtlaridan tarkib topgan. Quyi yaruslarda bananlar, daraxtsimon
qirqquloqlar, kofe daraxti, kauchuk beradigan daraxtsimon lianalar-landolfiyalar 
ko‘pchilikni tashkil etadi. Lianalar daraxtlar tanasiga va shoxlariga chirmashib
o‘sib, o‘rmonda utib bulmaydigan changadzorlarii hosil qiladi. 
Ekvatorial o‘rmonlar qimmatbaxo o‘simliklar vatani hisoblanadp. Bu erda
keng tarqalgan palmalarning mevasidan eng qimmatli palma yog‘i olinadi. Ko‘plab 
daraxtlarning yog‘ochidan uy jixozlari tayyorlanpb xorijiy mamlakatlarga
chiqariladi. Qora va tuk yashil rangli eben daraxtining yog‘ochi, qizil daraxtnpng 
yog‘ochi chet mamlakatlarga olib ketiladi.
Ekvatorial o‘rmonlar zonasining hayvonot dunyosi juda boy. Bu erdagi 
hayvonlarning boshqa zonada yashaydigan hayvonlardan farqi shundaki, ularning
aksariyati daraxtlarda yashaydi. Daraxtlarda qushlar, kemiruvchilar va 
xashoratlardan tashqari maymunlarning bir nema turlari-martishka, shimpanze va
boshqalar ham yashaydi. Yerda yashaydigan hayvonlardan o‘rmon chuchqasi, mitti 
qutos, afrika bug‘usi va jirafa oilasiga kiruvchi okaplar uchravdi. Okaplar Afrika
uchun endemik bo‘lib, boshqa materiklarda uchramaydi. O‘rmonlarning eng qalin 
joylarida yirik odamsimon maymunlardan-gorillalarning ikki turi saqlanib qolgan.
Afrikada sernam tropik o‘rmonlar XX asrning boshlarida 2 mln. km
2
maydonni 

egallab olgan. Xozirgi paytda esa 1 mln. km

2
ga yaqin maydonda o‘rmonlar 

saqlanib qolgan. Dexqonchilik qilish uchun er ochish va yog‘och tayyorlash

maqsadida katta-katta maydonlardaga o‘rmonlar kesib yuborilgan.