O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti samisi o‘quv uslubiy Kengashida muhokama etilgan

Mavzu: Ilmiy tadqiqot, ishlanma va texnologiyalarni natijalarini tijoratlashuvi strategiyasini ishlab chiqishda maqsadli bozor tahlili

XXI asr dastlabki kunlaridanoq dunyo rivojlanishining barcha jabhalarida - iqtisodiyot, siyosat, ijtimoiy jarayonlar, demografiya, geosiyosiy va geoiqtisodiy jarayonlar yangi sifat o‘zgarishlaridan darak bermoqda. YAqin o‘tmishda etarlicha barqaror va muvozanatli bo‘lgan bu jarayonlar duch kelayotgan o‘zgarishlar girdobi ortidan zamonaviy fan vaqti kelganda ulgurmay ham qolmoqda.

SHu narsa tobora yaqqol ko‘zga tashlanib bormoqdaki, geostrategik holat, fan va texnika yutuqlari, kadrlar va ilmiy salohiyat, tabiiy resurslar kabi mavjud ob’ektiv omillardan samarali foydalangan mamlakatlar rivojlanish borasida ancha ilgarib ketgan. Bu mamlakatlar ichki iqtisodiy, siyosiy va xalqaro munosabatlar yangicha tizimini shakllantirib, odamlar hayot tarzini yanada yuqori darajaga etkazib oldi. Ushbu ijtimoiy tizimga AQSH va g‘arbiy Evropaning bir qator mamlakatlari, sharqda esa YAponiya misol bo‘la oladi.
Fan - texnika va texnologiyalarning zamonaviy yutuqlaridan foydalana olmagan mamlakatlar vujudga kelgan sharoitlarga moslasha olmay, rivojlanish yo‘lida ancha ortda qolib ketmoqda. Bunday tendensiya yangi emas, albatta. U XX asrda ham tadqiqotchilar tomonidan kuzatilgan. Uchinchi ming yillik bo‘sag‘asida bu tendensiya yanada kuchayib, uning ta’siri ostida iqtisodiyoti rivojlanmagan mamlakatlar faol xalqaro iqtisodiy va siyosiy munosabatlar doriasidan chetga chiqib qolmoqda. Bu mamlakatlar global xarakterga ega, o‘ta murakkablashgan munosabatlar tizimida teng huquqli hamkor bo‘la olmaydilar. Ular jahon ijtimoiy jarayonlarining ishtirkochilariga aylana olmaydilar, ularga eng yaxshi holatda kuzatuvchilar roli ajratiladi.
YAngi mahsulot va texnologiyalarni bozorga kirish strategiyasi.
Hozirgi sharoitlarda iqtisodiyotning eng muhim tavsifnomasi fan, ilg‘or texnologiyalar, texnologik bazalarning qanday holatda ekanligi boiib, bu o‘z navbatida mamlakatda ishlab chiqarilgan mahsulotlar raqobatbardoshlik darajasini belgilab beradi.
Innovatsiya - ehtiyojlarning yangi va o‘zgacha vositalar orqali qondirilishini ta’minlovchi mahsulotlardir. Innovatsiya butunlay yangi toifadagi mahsulotlarni aks ettiradi, bunday mahsulot o‘z hayot siklining boshlang‘ich bosqichlarida bo‘ladi. Innovatsiyani ishlab chiqish katta miqdordagi mablag‘, vaqt va boshqa resuslarni talab etadi va faoliyat bilan bog‘liq xavf darajasi ham yuqori bo‘ladi. Boshqa tomondan esa, yangi mahsulotning joriy etilishi firma uchun katta foyda keltirishi mumkin. Modifikatsiya bu - mavjud mahsulotning o‘zgartirilishi va takomillashtirilishi natijasida yuzaga keladi. Modifikatsiyalar muvaffaqiyatli bo‘lganda katta foyda keltirishi mumkin, bunda moliyaviy xavf darajasi ham nisbatan pastroq bo‘ladi. Egizaklar firma uchun yangilik bo‘lsada, bozor uchun yangi bo‘lmagan mahsulotlardir. Firmalar bozorda boshqa raqobatchilar uchun o‘rin qolmasligi va yuzaga kelgan bo‘shliqlarni to‘ldirish maqsadida egizaklarni yaratadilar.
Mahsulot – Bozor strategiyasida tutgan o‘rniga qarab yangi mahsulotlar quyidagicha klassifikatsiya kilinadi: Agar firma uchun maxsulot yangi bo‘lsa va unga yangi tovar belgisi (marka) berilsa, u innovatsion mahsulot jumlasiga kiritiladi. Masalan, «Maksvel Xaus»ning «Koppio» sovutilgan kofesi shunday mahsulotdir. Agar mahsulotga yangi marka nomi berilsa va u firmada avval mavjud bo‘lgan mahsulot jumlasidan bo‘lsa, unga «flang mahsulot» deyiladi. Agar firma mavjud toifadagi mavjud markaning yangi boshqacha modellari, o‘lchamlari, ta’m va rangini ishlab chiqarsa, bu liniya orttirmasi deyiladi. Agar mavjud mahsulot yangi maqsadlarda va yangi toifa o‘rnida qo‘llanilsa, u «texnologik orttirma» deyiladi. Agar firma yangi toifadagi mahsulotni yaratib, u uchun mavjud marka nomini qo‘llasa, bu franchayzli orttirma deyiladi. Jeneral Motorsning yangi kredit kartochkalarni joriy etishi bunga misol bo‘la oladi. Bu kompaniya avtomobil ishlab chiqaruvchi korxona bo‘lsada, uning kredit kartochkasi uchun ham bir xildagi marka nomini ishlatishi firma obro‘si, tajribasi va quvvati yangi mahsulotning ham xususiyatlari tarkibiga kirishini bildiradi. Ammo bu strategiyaning xavfi ham yuqoridir, uzoq muddatda marka nomi obro‘sini va aniqligi yo‘qotib boradi. «Koka-kola» kompaniyasi shuning uchun ham o‘z mahsulotlariga firma nomi va asosiy marka nomini berishdan saqlanadi. YAngi mahsulot ishlab chiqishda va ularni bozorga kiritishda muvaffaqiyatga erishgan firmalar faoliyatini tahlil etish natijasida bu jarayon 1-chizmada ko‘rsatilganidek, bir necha bosqichlardan iboratligi aniqlangan. 1.2.1-chizma. YAngi mahsulot ishlab chiqish jarayoni bosqichlari

Strategiyani shakllantirish. Vaziyat tahlili amalga oshirilgandan keyin strategiya qanday yo‘nalishlarda rivojlanishi kerakligi aniqlanadi. YAngi mahsulot strategiyasi quyidagilarni o‘z ichiga olishi mumkin:

A) YAngi mahsulot parametrlari (xususiyatlari)
B) YAngi mahsulot ishlab chiqarish maqsadlari.
S) Maqsadlarga erishish uchun amalga oshiriladigan tadbirlar.
Firma qanaqa turdagi va toifadagi mahsulotni ishlab chiqarishni mo‘ljallayotgani va bu mahsulot qanday afzalliklarga ega bo‘lishi kerakligini aniq qayd etishi zarur.
YAngi mahsulot borasidagi maqsadlar quyidagi ko‘rinishda bo‘lishi mumkin:
o‘sish (tez sur’atda yoki cheklangan),
bozor hissasi (agressiv o‘sish yoki bozor hissasini himoya qilish),
sotuv hajmini oshirish, foyda darajasini oshirish
YAngilik yaratish jarayoni dasturi esa quyidagicha bo‘lishi mumkin: iste’molchilar fikri asosida yangilik yaratish yoki firmaning texnik qobiliyatiga qarab yangilik yaratish.
yangilikni o‘z imkoniyatlari doirasida kashf etish yoki boshqa kompaniyalardan imitatsiya qilish.
Ba’zi menejerlar kashfiyotlarga nisbatan liniya orttirmalari va egizak mahsulotni ishlab chiqarishni afzal deb biladilar, chunki bunda muvaffaqqiyatsizlikka uchrash ehtimoli kamroq bo‘ladi. AQSH kompaniyalari daromadining 28%i innovatsiyalarni sotishdan kelsa, liniya kompaniyalarida bu ko‘rsatkich 44%ni tashkil etadi.
G‘oyani shakllantirish. Bu bosqich mahsulotlarni shakllantirish jarayonidagi «Fikriy izlanish» (brainstorming) amalidir. Bunda yangi mahsulotlar g‘oyasi turli manbalar orqali izlanadi. Ko‘p hollarda, firmaning o‘z ilmiytadqiqot xodimlari etarli darajadagi g‘oyalarga ega bo‘lmaydi. SHuning uchun yangi mahsulot g‘oyalari raqobatchilar, mijozlar, vositachilar singari boshqa turli manbalardan olinadi. Ba’zi firmalar yangi mahsulot g‘oyasini yaratgan xodimlarni rag‘batlantirish dasturlariga egadir. Masalan, «Bell Atlantik» kompaniyasining «CHempion» dasturiga asosan yaxshi g‘oyaga ega bo‘lgan har bir xodim ma’lum bir vaqt oralig‘ida biznes reja tuzish va loyiha yaratish bo‘yicha qayta o‘qitiladi, bu vaqtda xodimga maoshi saqlangan holda ta’til beriladi. Agar u ishlab chiqqan mahsulot bozorga chiqarilsa, umumiy daromadning 5% gacha qismini olish huquqini qo‘lga kiritadi.
YAngi g‘oya ilmiy tadqiqod bo‘limi (ITB) izlanishlarining kutilmagan natijasi sifatida ham yuzaga kelishi mumkin. Tahlil etish va baholash. Bu bosqich g‘oyalarni tahlil etish faoliyatini qamrab oladi. Keyingi bosqichlar firmaga juda qimmatga tushishini hisobga olgan holda ko‘p alternativ g‘oyalar o‘rtasida eng yaxshisi tanlab olinadi.
Ikki xildagi xatolikka e’tibor berish kerak. 1) Muvaffaqiyatsiz g‘oyani baholashda davom etish. 2) Muvaffaqiyat olib keluvchi g‘oyadan voz kechish; boshlang‘ich baholash bozorda haqiqatdan ham imkoniyat mavjudligini aniqlashga qaratilishi kerak. Firmaning texnologik resurslari hamda raqobat muhiti hisobga olinishi kerak Kompaniyalar bu bosqichda turlicha baholash usullaridan foydalanishi zarur. YAngi mahsulot g‘oyalari bir necha bosqichli baholovchi testlar orqali filtrlanib, iqtisodiy tahlil uchun maxsus mezonlar ham yaratilishi zarur. Mezonlar qanchalik aniq bo‘lsa, g‘oyani baholash sifati shunchalik oshadi.
Baholash jarayoning yana bir muhim qismi bu - g‘oya testidir Bu test alohida iste’molchilar va ularning kichik guruhlarining yangi g‘oya va kompaniyaga munosabatini aniqlashni o‘z ichiga oladi. Firma «fokus guruhlari»dan, iste’molchilar paneli va individual intervyulardan foydalanishi mumkin. Biroq, g‘oya testini texnikaviy innovatsiyalar uchun qo‘llashning samarasi past bo‘ladi, chunki mijozlar murakkab yangi xususiyatlarni etarlicha anglay olmasliklari mumkin. G‘oya testi mahsulot uchun aniq bozorni aniqlash, qanday xususiyatlar bozorda iste’molchilar uchun muhimlik kasb etishi, yangi mahsulot mavjud mahsulotga nisbatan qanday qabul qilinishi va istemolchilar xattiharakati qanday bo‘linishi baholash uchun kerakdir.

Iqtisodiy tahlil. Bu bosqichda g‘oyalar boshlangich sotuv hajmi, bozor hissasi, foyda va investitsiya qaytimi singari omillarga asoslanib baholanadi. Bu bosqichning maqsadi – g‘oyani joriy etishning potensial foydaliligi haqida aniq tavsiya olish. Kompaniya sotuv hajmi, xarajatlar va foyda darajasini taxminan oldindan baholashi zarur. Bunda asosiy baholanadigan omillar – talab (sotuv hajmi), ishlab chiqarish, moliyaviy sharoitlar va tashkilot maqsadlariga moslilik. Talab darajasini aniqlash maqsadida firma yangi mahsulot uchun bozor hissasi qancha bo‘lishi kerakligini tahlil etishi va istiqbolini aniqlashi kerak. Asosan, kannibalizatsiyadan saqlanishi kerak.

Kannibalizatsiya bu – yangi mahsulotning mavjud mahsulotlar hisobiga sotilishidir. Firmaning yangi mahsuloti sotuv hajmi oshsayu, liniyadagi boshqa mahsulotlarning sotuv hajmi shu hisobdan kamaysa, uning bozordagi hissasi o‘zgarmay qoladi, binobarin, foydalilik darajasi pasayishi ham mumkin.
Ishlab chiqarish va moliyaviy talablar. YAngi mahsulotning ishlab chiqarish xarajatlarini ham hisobga olish kerak. Agar yangi mahsulot mavjud mahsulotlarga o‘xshash bo‘lsa, xarajatlarni hisoblash oson kechadi. Ishlab chiqarish xarajatlaridan tashqari, marketing va kapital xarajatlarni ham hisobga olish kerak. YAngi uskunalar, yangi taqsimot kanallari va targ‘ibot programmalari talab etiladimi, yo‘qmi – bu masalalar birma–bir tahlil etiladi. etarli moliyaviy resurslar mavjud bo‘lmasa, yangi mahsulot bozorga chiqarilmasligi kerak.
Tashkilot maqsadlari. Xarajatlar, sotuv hajmi va investitsiyadan tashqari har bir tashkilotning o‘z maqsadlari va siyosati bo‘ladi. Masalan, ba’zi firmalar yangi mahsulot birinchi va ikkinchi yilda zarar keltirishi mumkinligini tan oladilar va besh yil davomida xarajatlarni qoplashi kerakligini kutadilar. Boshqa firmalar yangi mahsulot ma’lum darajadagi sotuv hajmiga erishishi kerakligi yoki ma’lum darajadagi investitsion qaytimga erishishni maqsad qilib qo‘yadi.
Ishlab chiqish. Mahsulot iqtisodiy tahlildan o‘tgandan so‘ng ITB xodimlari tomonidan mahsulotning prototip modeli tayyorlanadi. Bir vaqtning o‘zida boshlang‘ich marketing miksi ishlab chiqiladi, upakovka, marka, reklama tarkibi va taqsimot strategiyasi tanlanadi.
Sinovlar. Mahsulot va marketing programmalari ishlab chiqilgandan keyin u bozorlarda sinab ko‘rilishi zarur. Sinov bozori bu – mahsulot va marketing programmalarining haqiqiy mijozlarga, chegaralangan geografik hududlarda nazorat etiladigan sharoitlarda, taxminiy sotuv hajmi va foydalilik darajasini aniqlash maqsadida joriy etishdir. Firma mahsulot ommaviy sotuvga chiqarilganda qanday holat yuz berishini baholash imkoniga ega bo‘ladi
Sinov o‘rniga quyidagi usullar ham ishlatilishi mumkin:
1. Test – bir nechta iste’molchiga mahsulot va reklama ko‘rsatilib ularning fikri so‘raladi.
2. Kompyuterda modellash – o‘tmishda o‘xshash mahsulotlarning sotilish ma’lumotlaridan foydalangan holda model tuziladi.
3. Tanlama usul—ba’zi bir regionlarda sotuvga chiqariladi va asta-sekin butun mamlakatga tarqala boshlaydi.
4. Xorijiy to‘lg‘ama—chet elda joriy etilib, keyin esa butun dunyoga tarqataladi.
Rivojlangan davlatlarning texnologik yutuqlaridan foydalanish, bu sohada avvalo, MDH mamlakatlari bilan hamkorlik o‘rnatish, xalqaro mehnat taqsimoti va kooperatsiyadan imkon qadar keng foydalanishga intilish zarur. Bunday jarayonlar butun dunyoda ro‘y bermoqda. YUqorida qayd etib o‘tildiki, texnologik jihatdan ilg‘or mamlakatlar yagona texnologik makon tuzgan boiib, mamlakatimiz unga teng huquqli hamkor boiib kirishi, ayrim yo‘nalishlarda esa etakchilik uchun kurashishi lozim, buning uchun esa milliy texnologik darajada etarlicha yuqori boiishi zarur.