O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi sayyora abduraximovna masharipova san’AT, arxitеktura va shaharsozlik tarixi
Yüklə 0,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
IBTIDOIYJAMOAARXITEKTURASITARIXI
Insoniyat arxitekturaviy-qurilish faoliyatining boshlanishi paleolit davriga to‘g‘ri keladi va u eng oddiy tosh qurollari yordamida odamlarning o‘ziga uy-joy qurishi bilan bog‘liq. Yog‘ochga boy joylarda konus-shakl va ikki tomonga og‘ma tomii shoxlardan yasalgan chaylalar keng tarqaladi. Arxitekturaning paydo bo‘lishi so‘nggi paleolit davriga to‘g‘ri keladi.-Bu davrga kelib qurilish jarayoni faqatgina texnik faoliyat bo‘lmasdan, balki odamlarning ma‘naviy talablarini ham qondirishga xizmat qiladi. Oddiy konstruksiyalarga estetik tomondan ishlov berish va qurish jarayoniga badiiy-texnik talablarning kiritilishi qurilish faoliyatiga ma‘lum darajada g‘oyaviy-obraz tushunchasini olib kiradi. Neolit davrida tosh qurollari takomillashtirilishi bilan insoniyatning moddiy imkoniyatlari kengayadi. Bu davrga kelib yog‘ochdan yasalgan uy-joylar to‘g‘ri burchakli shaklni qabul qilib, devorlari ustunlar va ularga biriktirilgan shox-shabbalar o‘rimidan iborat edi. s Xuddi shunday imoratlar Dnepr daryosi bo‘yidagi Kolomiyshina - 1 degan joyda topilgan. Bu imoratlar eramizdan oldingi III -I ming yillikda qurilgan. Bu joyda imoratlar 2 ta konsentrik davra shaklida joylashtirilgan: diametri 170 m aylana bo‘yicha katta uylar joylashtirilgan bo‘lib, aylana ichida esa kichik uylar joylashtirilgan. Bu turar joy maskani eng qadimgi muntazam shakldagi turar joy bo‘lib, ibtidoiy jamoa xususiyatlari va mudofaa vazifalarini bajarishga moslashtirilgan bo‘lgan. Yangi tosh davri - neolit davrida (eramizdan oldingi VI - II ming yillik) mehnat qurollari keng rivojlanishi bilan ibtidoiy jamoa a‘zolari dehqonchilik va chorvadorlik bilan shug‘ullana boshlashadi. Bu davrda daryolar va ko‘llar ustida qoziq qoqilib qurilgan binolar turi keng tarqalgan. Bunday turdagi imoratlarning qurilishi baliqchilik bilan shug‘ullanish uchun yaxshi sharoit yaratgan. Neolit davrining so‘nggi pallasida, ya‘ni bronza davrida metalldan tayyorlangan har xil ish qurollari paydo bo‘ldi. Xuddi shu davrda megalitik qurilmalar ham keng tarqaladi. Megalitik qurilmalar juda katta tosh bo‘laklaridan qurilgan bo‘lib, ular har xil diniy 9 udumlar bilan bog‘liq bo‘lgan. Megalitik qurilmalar asosan uch turga bo‘linadi: mengirlar, dolmenlar va kromlexlar. Mengirlar - bu vertikal shaklda o‘rnatilgan balandligi 20 metrli katta tosh bo‘laklaridir. Eng katta mengirlarning og‘irligi qariyb 300 tonnagacha bo‘lgan. Mengirlar biron-bir tarixiy hodisa sharafiga o‘rnatilgan. Dolmenlar - bu bir necha vertikal o‘rnatilgan tosh va ularning usti gorizontal tosh plitasi bilan yopilgan qurilma bo‘lib, asosan, qabila boshqaruvchisi uchun qurilgan. Qabila boshlig‘i o‘limidan keyin shu yerda dafn etilib, dolmen maqbara vazifasini o‘tagan. Kromlexlar - megalitik qurilmalar ichida eng murakkab va kompozitsion jihatdan uyg‘unlashgan inshootdir. Angliyaning Stounxendj degan joyidagi kromlex diametri 30 metr bo‘lgan aylana bo‘yicha qo‘yib chiqilgan toshlar va uchi bir-biri bilan toshlar vositasida bog‘langan inshootdir. Ichki aylanada yana uch juft vertikal toshlar joylashtirilgan bo‘lib, ularning usti ham o‘zaro balka orqali bog‘langan. Aylananing geometrik markazida eng katta vertikal tosh joylashtirilgan. Kromlexlar qadimgi ibtidoiy jamoa uchun ibodatxona vazifasini o‘tagan. Kromlexlarning aylana shakli ularning quyosh ibodatxonalari vazifasini o‘taganligi ifodasidir. Ibtidoiy jamoa rivojlanishining so‘nggi davrlarida mudofaa uchun mo‘ljallangan qal‘asimon inshootlar va ibodatxona vazifasini bajaradigan qurilmalar keng tarqaladi. Siklopik qal‘alar deb nomlanuvchi qurilmalar devorlari katta o‘lchamdagi vertikal toshlardan qurilgan. Yog‘ochga boy joylarda esa qal‘a devorlari odatda daraxtlar tanasidan yasalgan. Odatda qal‘alar ikki yoki uch qator devorlar bilan o‘rab olingan. Hunarmandchilikning dehqonchilikdan ajralishi, xususiy mulkning paydo bo‘lishi ibtidoiy jamoa tuzumi inqiroziga olib keldi. Bu inqiroz natijasida ibtidoiy jamoa tuzumi tanazzulga yuz tutadi va quldorchilik jamiyati yuzaga keladi. Neolit davrida O‘rta Osiyoda ham chaylaga o‘xshash katta qabila uylari qurilganligi ma‘lum. Jumladan, eramizdan oldingi IV - III ming yilliklarga taalluqli Qadimgi Xorazmda ochilgan «Jonboz - 4» deb nomlanuvchi ovchilarning chavlasimon turarjoyi bunga misol bo‘la oladi. Bu imorat qum barxani ustida qurilgan bo‘lib, o‘lchamlari 290x17 metrni tashkil qiladi. Imorat markazida diametri 1,2metr bo‘lgan bosh o‘choq va |