O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi sayyora abduraximovna masharipova san’AT, arxitеktura va shaharsozlik tarixi

GOTIKA ARXITEKTURA USLUBI 
 
XII asrning ikkinchi yarmidan boshlab Yevropa davlatlari shaharlarida savdo va 
hunarmandchilik tez rivojlanadi. Shaharlar iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy hayot 
markazlariga aylanadi. Buning natijasida arxitektura sohasida yangi uslub— gotika uslubi 
shakllanadi va rivojlanadi. Roma uslubining asosiy xususiyati og‘ir tosh 
konstruksiyalaridan iborat edi. Gotika uslubi esa yengil karkas konstruksiyalariga 
asoslangan. 
Yevropa davlatlarida shaharlar asosan savdo yo‘llari kesishgan joylardashakllanadi. 
Savdo yo‘llari kesishgan joyda bozor maydoni hosil bo‘ladi Bozor maydoniga yaqin joyda 

---

41 
shahar asosiy ibodatxonasi va shahar hokimiyati binosi-ratusha quriladi. Devorlar bilan 
o‘ralgan shahar hududining yeri juda qimmat va qadrli edi. Shuning uchun arxitektor va 
quruvchilar shaharda quriladigan imoratlarning tejamli va yengil qilib qurilishi usullari 
ustida ish оlib borishadi va natijada gotika karkas uslubi shakllanadi Gotika uslubi 
shakllanishi sharqiy mamlakatlar arxitekturasi ta‘siri ostida amalga oshdi. 
Gotika uslubini yaratgan arxitektorlarning texnik yutuqlari, birinchi navbatda, 
bazilika turidagi ibodatxonalar qurilishida qo‘llanildi. 
Gotika karkas sistemasi 
nervyura, 
arkbutan va kontrforslardan iborat. 
Nervyura - bu bino yopilmasi qobiqlaridagi toshdan terilgan ravoq shaklidagi 
qovurg‘alar. Nervyuralar — yopilma qobiqlaridagi asosiy yuk ko‘taruvchi konstruktiv 
qism. Nervyuralarning ishlatilishi yopilma og‘irligini kamaytirishga imkon yaratdi, chunki 
yopilma qobiqlarida avval nervyuralar ravoq shaklida terib chiqiladi va keyin havzalar 
yordamida qobiqning qolgan qismlari teriladi. Bino yopilmasi og‘irligi nervyuralardan 
arkbutanlarga uzatiladi. Arkbutan — og‘ma turgan yarim ravoq shaklli konstruktiv 
element bo‘lib, kuchlanishini nervyuralardan kontrforslarga uzatish uchun xizmat qiladi. 
Kontrforslar bino yopilmalaridan barcha kuchlanishni qabul qiluvchi ustunlardir. 
Kontrforslar qalinligi pastga qarab osbib boradi. Shunday qilib, gotika uslubida qurilgan 
binolarda nervyura, arkbutan va kontrforslardan tashkil topgan karkas bino mustahkamligi 
va turg‘unligini ta‘minlaydi. Gotika uslubidagi binolar yopilmasini bajarishda yog‘och 
fermalardan keng foydalanilgan. 
Gotika uslubining nazariy asoslari dominikanlik rohib Vinsent de Bovening «Buyuk 
oyna» deb nomlangan asarida o‘z aksini topgan. Muallifning 83 ta kitobi 3 jildlik asarlar 
to‘plamida jamlangan bo‘lib, arxitekturaviy va qurilish faoliyatining barcha sohalari 
yoritilgan. 
Gotika arxitekturasida bino va inshootlar qurilishi uchun oldindan loyiha 
tayyorlangan va barcha konstruktiv qisrnlarning hisob-kitoblari bajarilgan. 
Gotika arxitekturasida turarjoy imoratlari qurilishida yog‘och karkasdan iborat 
«faxverk uylari» keng tarqaladi. Faxverk uylarida ustunlar va boshqa yuk ko‘taruvchi 
qismlar yog‘ochdan tayyorlanib, ularning oralig‘i g‘isht va toshlar bilan to‘ldirilgan. 

---

42 
Gotika arxitekturasidagi karkas sistemasi o‘zining vertikal yo‘nalishida rivojlangan 
kompozitsion tuzilishi bilan ajralib turadi va bu konstruktiv 
a-terna 
badiiy ifodalanish 
vositasiga aylanadi. Gotikadagi bazilika turidagi ibodatxonalar konstruktiv tuzilishiga mos 
ravishda binoning ichki fazoviy tuzilishi va bezatilishida ham o‘ziga xos xususiyatlar hosil 
bo‘ladi. Masalan, markaziy nef uch qavatli ravoqli arkadadan, ikkinchi qavat triforiy 
bo‘limidan va uchinchi qavat markaziy nefga yorug‘lik beradigan derazalardan tashkil 
topgan. Asosiy ustunlardan ingichkaroq ustunchalar ajraladi va ular yopilma qobiqning 
nervyuralariga o‘xshab ketadi.Karkas sistemasidan foydalanish devorlarni yengil qilib 
ishlash va ulardagi derazalar sonini ko‘paytirishga imkon yaratadi. Natijada ibodatxonalar 
ichki fazosi yaxshi yoritiladi. Derazalar baland ravoqli shaklda bajarilib, vitrajlar bilan 
to‘ldiriladi. Turli ranglarda bajarilgan vitrajlardan o‘tadigan yorug‘lik nurlari bino 
interyerlarida sirli muhit yaratishga xizmat qiladi. 
Binolarning tashqi ko‘rinishlarida ham ularning konstruktiv qismlari (neflar, transept, 
arkbutan, kontrfors ravoqli qobiqlar) kompozitsion elementlar sifatida badiiy ifodalanish 
vositalariga aylanadi.