O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi sh. Dj. Ergashxodjaeva strategik marketing toshkent – 2019

8.2-rasm. Sotuvchilar o‘rtasidagi raqobat turlari 

Sotuvchilar o‘rtasidagi raqobat turlari. Rasmda ko‘rsatilganidek, sotish
tarmog‘ida turli raqobat variantlarini kuzatish mumkin.
Gorizontal 
raqobat.
Savdo
tarmog‘ining
bir
bo‘g’inida faoliyat
ko‘rsatayotgan bir xil turdagi vositachilar o‘rtasidagi raqobat.
Turlararo gorizontal raqobat. Raqobatning bu shakli tarmoqning bir
bo‘g‘inida faoliyat ko‘rsatayotgan, biroq faoliyat turlari turlicha bo‘lgan vositachilar
o‘rtasida uchraydi; u ko‘pincha assortiment va narxlardagi farqlarning katta
bo‘lishiga olib keladi.
Vertikal raqobat. Tarmoqning turli bo‘g‘inlaridagi vositachilar yuqoriroq

---

---

161

yoki pastroq darajali vositachilik funksiyalarini bajaradilar. Masalan, chakana
sotuvchilar ulgurji savdogarlarning funksiyalarini bajarishi va aksincha ulgurji
sotuvchilar chakana savdo bilan shug‘ullanishi mumkin.
Sotish kanallari o‘rtasidagi raqobat. Bu holda butun kanallar bir-biri bilan
raqobatlashadi. Masalan, an’anaviy sotish tarmog‘i tovarlarni pochta orqali sotish
bilan raqobatlashadi.
Sotish tizimida so‘nggi o‘n yilliklarda yuz bergan evolyusiya barcha turdagi
vositachilar o‘rtasidagi raqobatni keskin kuchaytirib yubordi. Vertikal marketing
tizimlarining rivojlanishi bu raqobatning ko‘rinishlaridan biri bo‘lib, ularni quyida
ko‘rib chiqamiz.

(1) Taqsimot kanali turlari

Vеrtikal-intеgratsiyalashgan

An'anaviy

Boshqaruv

Shartnomaviy

Shaxsiy

(2) Taqsimlash intеnsivligini talab kilish darajasi

Intеnsiv

Sеlеktiv

Eksklyuziv

(3) Taqsimlash kanali tuzilishini aniqlash

8.3-rasm. Taqsimlash strategiyasini ishlab chiqish bosqichlari 

Vertikal marketing tizimi vositachilar bilan o‘zaro xarakteriga qarab vertikal

marketingni ikki turga bo‘lish mumkin:
• an’anaviy vertikal tuzilish;
• koordinasiyalashgan vertikal tuzilish.
An’anaviy vertikal tuzilishda sotish kanalining har bir darajasi boshqasiga
bog‘liq bo‘lmagan holda o‘z foydasini maksimallashtirishga harakat qiladi.
Koordinasiyalashgan vertikal tuzilishda ayirboshlash jarayonlari qatnashchilari
to‘liq yoki qisman, ya’ni o‘zini bozorga ta’sirini va sotish qobiliyatini oshirish uchun
o‘z funksiyalariga tayanadi.

---

---

162

Qatnashchilardan biri tashabbusni o‘z qo‘liga oladi. Bu tayyor ham ulgurji
savdo va chakana savdo bo‘lishi mumkin.
Sotish kanalida vertikal koordinasiyaning bir necha shakllarini farqlash
mumkin: integrasiyalashgan vertikal marketing; nazorat qilinadigan vertikal
marketing; shartnomaviy tizim vertikal marketingi.
Integrasiyalashgan vertikal marketing ishlab chiqarish va sotish bosqichlari
yagona ega tomonidan nazorat qilinadi.
Shartnomaviy vertikal marketing tizimida a’zolarning majburiyat va huquqlari
aniq ko‘rsatib beriladi. Uni 3 turga ajratish mumkin:
1.
Ulgurjilar
rahbarlik
qiladigan
chakana
sotuvchilarning
ko‘ngilli
birlashmalari.
2. Chakana sotuvchilar shirkati.
3. Franshiza tizimi.