O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi termiz davlat universiteti magistratura bo’limi ta’lim-tarbiya nazariyasi va metodikasi

Bob bo`yicha xulosa.

Boshlang‘ich sinflarda ertakni o‘qitish metodikasi .
Boshlang‘ich ta'lim butun ta‘lim jarayonining poydevori deb bejiz aytilmagan. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi esa mohir quruvchi bo‘lishi kerak. Poydevor qanchalik mustahkam qilinsa,shuncha uzoq vaqt qiymatini yo‘qotmaydi. Boshlang‘ich ta‘lim jarayonida har bir fanning o‘quvchilar tarbiyasi va ta‘limida o‘rni beqiyos. O‘quvchilarni Vatanga muhabbat va sadoqat ruhida tarbiyalash boshlang‘ich ta'limning asosiy maqsadi desak xato bo‘lmaydi.
Boshlang‘ich sinf o‘qish darsliklarida turli janrlarda yozilgan badiiy va ilmiy asarlar berilgan bo‘lib, shulardan bir turi ertaklardir. Ertaklar o‘quvchilarga mehnatga muhabbat, kattaga hurmat, to‘g‘riso‘zlik, halollik, saxiylik, odoblilik kabi fazilatlarni o‘rgatsa, yolg‘onchilik, dangasalik, yalqovlik, baxillik, qo‘pollik, ikkiyuzlamachilik kabi illatlarni insonga yot narsa ekanligini o‘rgatadi.
Errakni o‘qigan o‘quvchi voqealar rivojining bir xil qofiyada boshlanishidan zavq oladi. Bir bor ekan bir yo‘q ekan........ deb boshlanuvchi matn ertak ekanligini darrov ilg‘ab oladi. Chunki o‘qituvchilari hali maktabga qadam qo‘ymasdan, kichikligidan ota onasi tomonidan aytilgan ertaklarni eshitib ulg‘aygan bo‘ladi. Shuning uchun bola qalbiga ertak janriga bo‘lgan muhabbat uyg‘ongan bo‘ladi va ertakni sevib o‘qishni odat qiladi. Ertakni eshitganda ham yakunida doim yaxshilik g‘alaba qilishi haqida ham bilib olgan bo‘ladi.
O‘quvchilarni ma‘naviy -axloqiy tarbiyalashda ertakning o‘rni beqiyos. Shuning uchun xalqimiz ertaklarini, jahon ertaklarini o‘quvchiga yetkazishda o‘z hissamizni qo‘shishimiz lozim. Ta‘lim jarayonida esa ertak asosida turli rolli o‘yinlar o‘tkazish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ertakni o‘qitishda turli metodalardan foydalanish esa o‘quvchi xotirasida ertakning uzoq muddat yashashiga erishish mumkin. Doim ertak o‘qish uchun vaqt ajratish lozim.
II. BOB. MASALNI O’QITISH METODIKASI
2.1. Boshlang`ich sinflarda masalni o’qitish metodikasi
Masal - axloqiy, satirik va kesatiq mazmunini kinoyaviy obrazlarda aks ettirgan aksariyat kichik she’riy, ba’zan nasriy asardir. Inson xarakteriga xos xususiyatlar masalda majoziy obrazlar − hayvonlar, jonivorlar va o’simliklar dunyosiga ko’chiriladi. Timsollarning kinoyaviy xarakterda bo’lishidan tashqari, kulgili savol-javob ham masal tili va uslubi uchun xarakterlidir. Ko’pincha masalning kirish qismida, ba’zan pirovardida qissadan hissa - ibratli xulosa chiqariladi.
Adabiyot nazariyasida masalga liro-epik janrlardan biri sifatida she’riy shakldagi, majoziy xarakterdagi qisqa syujetli asar deb ta’rif beriladi. Masallarda turli hayvonlar majoziy suratda asarning qahramonlari sifatida tasvirlanadi.
Masal kichik hajmli, ammo boy mazmunli, tugun, kulminatsion nuqta va yechimi bo’lgan kichik pyesani eslatadi. U biror voqea-hodisani qisqa, mazmunli tasvirlashda ajoyib namuna bo’la oladi.
«Antik adabiyotda Ezop masallari juda mashhur bo’lgan. O’z ma’nosidan ko’chirilgan (majoziy) so’z va kinoyaviy iboralar orqali qilinadigan “yashirincha” tanqidning tili va uslubi Ezopga nisbatan berilib, “Ezop tili” deyilgan va shu ta’bir joriy qilingan».
Ezop quldorlik jamiyati sharoitida hukmron doiralarning jirkanch kirdikorlarini ochiqdan-ochiq tanqid qilish ilojini topolmagach, o’zining satirik asarlarini kinoyaviy til va uslubda yozishga majbur bo’lgan. Feodal istibdodi sharoitlarida yashab ijod etgan mashhur rus masalchisi I. A. Krilov ham, atoqli o’zbek masalchisi Gulxaniy ham “ezop tili”da yozganlar. Frantsuz shoiri Lafontenning masallari ham mashhur. A. Navoiy dostonlarining bir qancha epizodlari, “SHer bilan Durroj”, “Kabutar” singari masallari yaxshi xislatlarni tarbiyalashda katta ro‘l o’ynaydi.
O’zbek adabiyotida Sayido Nasafiy, Maxmur, Gulxaniy kabi shoirlar ham Navoiy an’analarini davom ettirganlar, bolalarbop ko’pgina masallar yozganlar.
Hayvonlar, parrandalar, hasharotlar, gullar haqidagi majoziy asarlarni bolalar qiziqib o’qiydilar. Mana shu nuqtai nazardan Sayido Nasafiyning “Bahoriyot” (“Hayvonotnoma”) asari ahamiyatlidir. Nasafiyning masallari, axloqiy va tarbiyaviy masalalarga doir fikr hamda qarashlari bolalarning o’qish va tarbiyasida katta ahamiyat kasb etishi bilan birga, ularning kitobxonlik doirasini ham kengaytiradi.
Mashhur masalnavis Gulxaniyning “Toshbaqa bilan CHayon”, “Maymun bilan Najjor” masallari boshlang’ich sinf o’quvchilarining yoshiga mos keladi. Ularda do’stlik, rostgo’ylik, qo’lidan kelmaydigan ishga urinmaslik kabi g’oyalar ilgari suriladi.
Ma’lumki, tarbiya ko’proq ta’lim jarayonida berib boriladi. Bolalarga maktabga kelgan kunidan boshlab, bilim olishga havas tuyg’usi shakllantiriladi. Ularda asta-sekin bilim olishga ehtiyoj paydo bo’ladi va bu orqali o’quvchilar ma’naviy ozuqa ola boshlaydilar. Bu bilan bolada kelajakka intilish, orzu-havas, mehnatga chanqoqlik, xayru ehsonda sofdillik, ona-Vatanga mehr-muhabbat, fidoyilik, milliy g’urur, matonat, mehr-oqibat, do’stlik, ezgulik kabi yuksak hislar paydo bo’ladi.
Jumladan, masal janridagi asarlar ham boladagi qo’pollik, qo’rslik,yolg’onchilik, yalqovlik, beparvolik kabi illatlarni bartaraf etishda yordam beradi. Lekin amaldagi boshlang’ich sinf “O’qish kitobi” darsliklarida masal janriga kam o’rin berilgan. Vaholanki, bola tarbiyasida masalning o’rni beqiyosdir. Masaldagi qissadan hissa o’quvchi matndagi e’tibordan chetda qoldirgan, yuzaki o’qib o’tib ketgan, yaxshi anglashga harakat qilmagan o’rinni, bo’shliqni to’ldiradi.
3-sinf “O’qish kitobi”dan o’rin olgan “Qaysar buzoqcha” (O. Qo’chqorbekov) masali oilasi, o’rtoqlari, do’stlaridan ajralib, yomon yo’llarga kirib qolgan, oqibatda ko’ngilsiz holatlarga tushib qolgan bolalarni tarbiyalashda katta ahamiyatga ega. Ushbu masaldagi asosiy xulosa masal oxirida berilgan qissadan hissada, ya’ni ota-bobolarimiz yaratib, bizga nasihat sifatida qoldirgan “Bo’linganni bo’ri yer” hikmatida o’z ifodasini topgan. Bu hozirgi kunda maqol tusini olgan. SHoir esa bundan juda ustalik bilan foydalangan.