O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

4. O’qilgan matn rejasini tuzishga tayyorlanish va reja tuzish.
Bunda 
quyidagi ish turlaridan foydalaniladi:
1) o’qilgan matnga oid rasm chizish;
2) rasmga matndagi so’zlar yoki o’z so’zi bilan sarlavha qo’yish;
3) o’qituvchi tomonidan tartibsiz berilgan savollardan foydalanib reja tuzish;
4) matnni qismlarga bo’lish va har bir qismga sarlavha qo’yish va hok. 
Mustaqil ishning qanday bajarilganligini hisobga olish o’quvchilarning 
tayyorlik darajasini aniqlashda va keyingi bosqichlarda mustaqil mashqni to’g’ri 
tashkil qilish uchun material tanlashda o’qituvchiga yordam beradi. 
O’QISH DARSLARIDA BADIIY ASARLARNI JANRIY 
XUSUSIYATLARIGA KO’RA O’RGANISH 
Boshlang’ich sinflarning o’qish darslarida garchi ilmiy jihatdan bo’lmasa-da, 
amaliy jihatdan turli janrga mansub asarlar o’qib o’rganiladi. O’qish darsliklariga, 
asosan, hikoya, she’r, ertak, masal, maqol, doston, rivoyat va topishmoq kabi 
janrdagi asarlar kiritilgan. Bulardan tashqari, ilmiy-ommabop asarlar ham o’qitiladi.
Turli janrdagi badiiy asarlar qurilishi, uslubi jihatidan o’ziga xos xususiyatlarga 
ega bo’lib, ularning o’quvchilarga ta’siri ham har xil bo’ladi. Tabiiyki, har bir janrga 
oid asar matni lingvistik jihatdan ham o’ziga xos xususiyatlarga ega. Masalan, 
she’riy asarlar matni hikoya matnidan, ertak matni she’r matnidan, ilmiy-ommabop 
maqola matni masal janriga taaluqli asarlar matnidan tubdan farq qiladi. 

---

260 
Topishmoqlar predmet, voqea-hodisalar o’rtasidagi o’xshashlikni taqqoslash orqali 
o’zlashtirilsa, maqollar mazmuni hayotiy misollar vositasida sharhlashni taqozo 
etadi. SHunga ko’ra, turli janrdagi badiiy asarlarni o’qishda o’qituvchidan unga mos 
usullar tanlash talab etiladi.
 
Ertakni o’qish metodikasi 
Xalq og’zaki ijodida ertak janrining bolalar tomonidan yaxshi qabul qilinib, 
qiziqib o’qilishining sabablaridan biri ertak tilining ta’sirchanligi, o’tkirligi, 
ma’nodorligi va xalq tiliga yaqinligidir. Ertaklarning ko’pchiligida real hayot tasviri 
sarguzasht elementlar bilan qo’shilib ketadi. 
Ertakning o’tkir maroqli syujeti, voqea rivojidagi favqulodda ajoyib vaziyat 
bolalarni maftun qiladi, undagi mard, kuchli, topqir, dovyurak, chaqqon 
qahramonlar, ertakning g’oyaviy yo’nalishi, unda ezgulik kuchining − yaxshilikning 
doimo g’alaba qilishi bolalarni o’ziga tortadi. Ertakda qabul qilingan hikoya qilish 
shakli bir xil so’z va iboralarning qayta-qayta takrorlanib turishi, ohangdorligi, 
tilining ta’sirchanligi, ifoda vositalarining jonliligi, bolalar uchun juda 
qiziqarliligidir. Ertakda qatnashuvchilar ko’pincha rahmdil, saxiy, adolatli hamda 
ularning aksi bo’lgan yovuz, baxil, ochko’z obrazlar bo’ladi. 
Ertakning pedagogik qiymati shundan iboratki, o’quvchilar unda to’g’rilik, 
halollik g’alaba qilganidan, kambag’al kishilar qiyinchilikdan qutilganidan, ya’ni 
yaxshilik, ezgulik ro’yobga chiqqanidan va yomonlik, yovuzlik mahkumlikka 
uchraganidan quvonadilar. Ular hayotda ham doimo shunday bo’lishini istaydilar. 
Masalan, «Halollik» ertagida (3-sinf) asosiy fikr kambag’allarga yordam ko’rsatish, 
o’z mehnati bilan hayot kechirish bo’lib, bu hatto butun xalq istagi ekanligi g’oyasi 
ilgari surilgan bo’lsa, «Hiylagarning jazosi» ertagida (4-sinf) soddadilning 
to’g’riligi hiylagarning makri ustidan g’olib kelishi, xiyonat jazosiz qolmasligi 
g’oyasi ilgari surilgan. Har ikki ertak ham to’g’riso’zlilikning g’alabasi bilan 
yakunlanadi. Bunday g’alaba maishiy ertaklardan tashqari, sehrli ertaklarda ham 
ifodalangan.

---

261 
Ertak bolalarda qahramonlarning xatti-harakatini muhokama qilib, baholash 
ko’nikmasini o’stirishi bilan birga yaxshilikning doimo g’alaba qozonishiga ishonch 
uyg’otadi. O’quvchilar ertakni tahlil qilish jarayonida 
“Kishilardagi qanday sifatlar 
sizga yoqdi? (yoki yoqmadi?)”, “Nima uchun?”, “... nima uchun jazolandi? (yoki 
rag’batlantirildi?)”, “Nima uchun ertakdagi ba’zi qahramonlarga hatto tabiat 
kuchlari ham yordam beradi? (yoki ba’zilaridan yuz o’giradi?)”
kabi savollarga 
javob topish jarayonida mushohada qiladilar, muhokama qilib, xulosaga keladilar. 
Boshlang’ich sinflarda hayvonlar haqidagi ertaklar ko’proq o’qitiladi. 
“Bo’rining tabib bo’lgani haqida ertak” (Anvar Obidjon), “Ko’zacha bilan tulki”, 
“Olapar, Mosh, Musicha”
kabi ertaklar aniq hayotiy hikoyalar tarzida o’qitiladi va 
tahlil qilinadi. 
Ertak matni ustida ishlashda tanlab o’qish, savollarga javob berish, 
o’quvchilarning o’zlari ertak mazmuniga oid savollar tuzib, javob berishlari, reja 
tuzish, qayta hikoyalash, ijodiy davom ettirish, ertak aytish, qahramonlarni grafik 
tasvirlash kabi ish turlaridan foydalaniladi. Bunday ertaklarda hayvonlarning 
odatlari tahlil qilinadi, ammo ularni kishilar xarakteriga taqqoslash tavsiya 
qilinmaydi.
Maktab tajribasidan ma’lumki, kichik yoshdagi o’quvchilar ertakdagi 
hayvonlar gapirmasligini, tulki va turna bir-birinikiga mehmonga bormasligini 
yaxshi biladilar, ammo ertaklar dunyosini hayotiy hikoya kabi qabul qiladilar. 
Ertakni o’qib tahlil qilganda, barcha ishlar uning mazmunini yaxshi idrok etishga, 
syujet rivojini, qatnashuvchi personajlarning xatti-harakati, o’zaro munosabatlarini 
to’g’ri tasavvur etishga yo’naltiriladi. Bunda tanlab o’qish va qayta hikoyalashning 
ahamiyati katta. Masalan, «Odobli bo’lish osonmi?» (A. Obidjon) ertagining 
mazmunini o’zlashtirish uchun quyidagi topshiriqlardan foydalanish mumkin: 
1. Sichqonchaning onasi bilan qilgan suhbatini o’qing. Sichqonchaning 
«Odobli bo’lish uchun nimalar qilish kerak?» degan savoliga onasi qanday javob 
qaytarganligini so’zlab bering. 
2. Sichqonchaning Mushuk bilan uchrashgan holati aks ettirilgan o’rinni topib 
o’qing. Nima uchun «SHum Baroq» ko’zidagi yovuzlik birdaniga so’nadi? 

---

262 
3. Echki nima uchun Sichqonchani «Kam bo’lma» deb duo qiladi? SHu o’rinni 
topib o’qing. 
Ertakni tahlil qilishning oxirgi bosqichida 
«Ertakda sizga juda yoqqan joyini 
topib o’qing», «Nima uchun aynan shu joyi yoqqanini ayting», «Hayotingizda 
ertakdagi voqealarga o’xshash voqealar bo’lganmi?»
kabi savol-topshiriqlar 
yordamida o’quvchilarning ertak xulosasini tushunishlariga erishiladi.
Boshlang’ich sinf o’quvchilari hayvonlar haqidagi ertaklardan tashqari,