O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

 
 

---

421 
Bo’g’in ustida ishlash 
Bo’g’in murakkab tushuncha bo’lgani uchun boshlang’ich sinflarda uning 
qoidasi berilmaydi. Dasturga ko’ra, o’quvchilarda so’zni bo’g’inlarga bo’lish
ko’nikmasini shakllantirish vazifasi talab etiladi. O’quvchilar so’zni bo’g’inlarga 
bo’lishda so’zda nechta unli bo’lsa, shuncha bo’g’in bo’ladi, degan tushunchaga 
asoslanadilar. Bu tushunchani ular savod o’rgatish davridayoq hosil qiladilar. 
Bolalar yozilgan so’zdan dastlab unli harfni topadilar, keyin so’zda nechta unli 
bo’lsa, uni shuncha qism (bo’g’in)ga bo’ladilar. 
I sinfda o’quv yilining birinchi yarmida og’zaki va yozma tarzda bo’g’inlarga 
bo’lish, shuningdek, o’qituvchi topshirig’iga ko’ra, muayyan bo’g’inli so’z tanlash 
mashqlari har kuni o’tkaziladi. So’zni bo’g’inlarga to’g’ri va tez bo’lish 
ko’nikmasini hosil qilish 1-sinfda o’tkaziladigan muhim mashqlar qatoriga kiradi. 
O’quvchilar o’qish va yozish jarayonini egallashda mana shu ko’nikmaga
tayanadilar. O’zbek grafikasida bo’g’in tamoyili yetakchi tamoyil hisoblanadi. 
O’quvchi so’zni to’g’ri yozish uchun uni avval bo’g’inlarga bo’ladi. Bo’g’inlardagi 
tovushlarning o’zaro bir-biriga ta`sirini aniqlaydi, undosh va unli tovushlarni 
ifodalash uchun zarur harflardan foydalanadi. O’quvchi quyidagicha muhokama 
yuritadi:
– “Vatan” so’zida ikki bo’g’in bor. Birinchi bo’g’inga 
va;
yaoni 
v, a
harflarini 
yozaman, ikkinchi bo’g’inga 
tan:
yaoni 
t, a, n
harflarini yozaman. O’quvchi so’zni 
bo’g’inlarga bo’lish, bo’g’indagi har bir tovushning o’rnini, tartibini aniq ko’z 
oldiga keltirib, bo’g’inlab aytish ko’nikmasiga ega bo’lsa, so’zdagi harflarni tushirib 
qoldirmay, o’rnini almashtirmay yoza oladi. SHuning uchun bo’g’in ustida ishlashga 
so’zni bo’g’inlab ko’chirib yozish, bo’g’inlab diktovka bilan yozish (bo’g’inlab 
izohlab yozish) mashqlarini ham kiritish lozim. Ikkinchidan, so’zni bo’g’inlarga 
bo’lish ko’nikmasi o’quvchilar uchun so’zning oldingi qatorga sig’may qolgan 
qismini keyingi qatorga bo’g’inlab to’g’ri ko’chirish uchun zarur. O’quvchilar 
“So’zlar bir yo’ldan ikkinchi yo’lga bo’g’inlab ko’chiriladi” va “Bir harfdan 
iborat bo’g’inni oldingi yo’lda qoldirib yoki keyingi yo’lga ko’chirib bo’lmaydi” 
degan asosiy bo’g’in ko’chirish qoidalarini I sinfdayoq o’rganadilar. Oddiy 

---

422 
tuyulgan birinchi qoida ham so’zni bo’g’inlarga bo’lish, bo’g’in ko’chirish 
qoidasiga mos keladigan 
maktab, 
 
Raono, singil 
kabi so’zlar misolida juda ko’p 
mashqlar bilan mustahkamlashni talab etadi. Bolalar, ayniqsa, 
singil, ko’ngil, tongi 
kabi so’zlarni bo’g’inga bo’lishda qiynaladilar, chunki bu so’zlarda bitta jarangli 
undosh tovush 
ng 
harf birikmasi bilan ifodalanadi. Bu so’zlarni bo’g’inga bo’lishda 
bu ikki harf 
sing-lim, ko’ng-lim, tong-gi 
so’zlaridagi kabi oldingi bo’g’inda qolishi, 
yoki 
si-ngil, ko’-ngil, to-ngi 
so’zlaridagi kabi keyingi bo’g’inga ko’chirilishi kerak 
(Bir tovushni ifodalagan harfni ikkiga bo’lib bo’lmaydi). Keyingi qoida esa
 aka, ota, 
oila, mudofaa, mutolaa 
kabi so’zlar misolida yanada ko’proq mashq bilan o’rgatish 
va mustahkamlashni talab etadi. Bu qoidalar keyingi sinflarda yangi murakkabroq 
so’zlar misolida mustahkamlab boriladi. 
Dasturga ko’ra, tutuq belgili (