O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

(tushuncha ustida ishlashning uchinchi bosqichi)
; 
to’rtinchi 
bosqich
da o’rganilgan kategoriyani bilib olish uchun mashq qilinadi; amaliy 
vazifani hal qilish maqsadida (fikrni aniq ifodalash, so’zni va gapni to’g’ri yozish 
uchun) o’quvchilarda tushunchaga asoslanish ko’nikmasi shakllantiriladi. 
SHunday qilib, tilga oid tushunchalarni shakllantirish jarayoni shartli ravishda 
to’rt bosqichga bo’linadi: 
Birinchi bosqich
– tushunchaning muhim belgilarini ajratish maqsadida til 
materialini tahlil qilish. Bu bosqichda ma`lum so’z va gaplarning leksik ma`nosidan 
kelib chiqib mavhumlashtirish amalga oshiriladi va shu til hodisasi, til kategoriyasi 
uchun umumiy hisoblangani ajratiladi. O’quvchilar tahlil qilish va 
mavhumlashtirish aqliy amalini bilib oladilar. 

---

426 
Ikkinchi bosqich
– tushunchaning belgilarini umumlashtirish, ular orasidagi 
bog’lanishni aniqlash(tushunchalarning ichki bog’lanishini aniqlash), atamani 
berish. O’quvchilar taqqoslash va tarkib amalini bilib oladilar. 
 
Uchinchi bosqich
– tushuncha taorifini ifodalashni tushunish, belgilar 
mohiyatini va ular orasidagi bog’lanishni aniqlash. 
To’rtinchi bosqich
– yangi til materiali asosida o’rganilayotgan tushunchani
aniqlashtirish, bilim tajribaga tatbiq etiladigan mashqlar ishlash, o’rganilayotgan 
tushunchaning ilgari o’zlashtirilgan tushunchalar bilan bog’lanishini aniqlash. 
Ko’rsatilgan bosqichlarni “fe`l” grammatik tushunchasini shakllantirish 
jarayoni misolida ko’rib chiqaylik: 
 
Tushuncha ustida ishlash til materialini tahlil qilish va tushunchaning muhim 
belgilarini aniqlashdan boshlanadi. Ko’pgina tekshirishlar, agar o’quvchilar 
o’qituvchi rahbarligida muayyan vazifani bajarish bilan dastlabki til materialini 
o’zlari tuzsalar yoki tanlasalar, ularning analitik faoliyati samaradorligi ortishini 
ko’rsatdi. Masalan, o’quvchilar harakatlarini kuzatish asosida gap tuzadilar. Darsda 
o’quvchilarni fe`ldan foydalanish va eotibor bilan yozishga undaydigan qulay nutqiy 
vaziyat yaratiladi. Ekskursiya, yaqinda ko’rilgan filьm, shu darsda ko’rsatilgan 
diafilьmning biror qismi, o’qilgan hikoya, rasm materiali yuzasidan gaplar tuzish 
ham mumkin. Gap tuzishda fikrni aniq ifodalaydigan kerakli so’z (fe`l)ni jamoa 
bo’lib topish imkonini beradigan vaziyat yaratish muhimdir. Masalan, mavzuni 
o’rganishdan oldin o’quvchilar bahorda tabiatda yuz beradigan o’zgarishlarni 
kuzatadilar.
O’qituvchi: – Bahorda tabiatda qanday o’zgarishlar yuz beradi?
O’quvchilar: – Kunlar isiydi. 
– O’tlar ko’karadi. 
– Daraxtlar kurtak chiqaradi. 
– Bodom gullaydi. 
– Dastlab shaftoli, o’riklar gullaydi. 
– Olma keyinroq gullaydi. 
O’quvchilar o’qituvchi tavsiya qilgan bir necha gapni izohlab yozadilar. 

---

427 
O’qituvchi: – Narsaning harakatini ifodalash uchun siz qaysi so’zlardan 
foydalandingiz? Ularning tagiga ikki to’g’ri chiziq chizing (O’quvchilar vazifani 
bajaradilar). 
– Harakatni bildirgan so’zlarga so’roq bering va taqqoslang (O’quvchilar 
nima 
qildi? nima qilyapti? nima qiladi?
so’roqlarini beradilar).
– Endi darslikda fe`l haqida nima deyilganini o’qing. 
– SHaxs va narsaning harakatini bildirgan so’zlar qanday ataladi, ular qanday 
so’roqlarga javob bo’ladi? 
– 
Bodom gulladi. Olma gullaydi 
gaplarini gap bo’laklariga ko’ra tahlil qiling 
(O’quvchilar eganing tagiga bir, kesimning tagiga ikki to’g’ri chiziq chizadilar) 
– 
Gulladi, gullaydi
fe`llari gapda qaysi bo’lak vazifasida kelgan? (Kesim.) 
– Endi fe’l haqida nimalarni bilib oldingiz? Rejadan foydalanib ayting 
(umumlashtiring): 
1. Fe’l nima? 
(So’z)
2. Nimani bildiradi? 
(SHaxs va narsaning harakatini)
3. Qanday so’roqlarga javob bo’ladi? 
(Nima qildi? Nima qilyapti? Nima 
qiladi?)
4. Qaysi gap bo’lagi vazifasida keladi? 
(Kesim)
– Kitobdagi qoidada rejaning qaysilariga javob berilgan? Rejani o’qing va unga 
javob bering. 
O’quvchilar kitobdagi va qo’shimcha mashqlarni ishlaydilar. 
– Fe’ldan boshqa yana qanday so’z turkumlarini bilasiz? (Ot, sifat, son, 
olmosh) 
– So’zlarni taqqoslang: 
gul, gulli, gulladi.
So’z turkumlari (ot, sifat, fe’l) bir-
biridan qanday farqlanadi? (O’quvchilar rejadan foydalanib javob beradilar).
 
O’quvchilar mustaqil bir necha gap tuzadilar, ayrimlarini yozib, fe’llarning 
tagiga chizadilar. 
Bu dars fragmentida tushuncha bilan tanishtirish jarayonining yuqoridagi to’rt 
bosqichi qisqa shaklda o’z aksini topgan. Biroq bu darsda o’quvchilar tushuncha 
bilan faqat tanishtirildi, uni o’zlashtirish uchun esa dasturda mavzuni o’rganishga 

---

428 
ajratilgan barcha darslardagi mashqlar tizimini bajarish lozim. Mavzuni o’rganish 
jarayonida “Fe’l” tushunchasi chuqurlashadi va kengayadi, o’quvchilar fe’lning 
yangi belgilarini o’rganadilar (fe’llarda bo’lishli va bo’lishsizlik, ularning shaxs-son 
qo’shimchalari bilan tuslanishi, fe’l zamonlari). O’quvchilarda fe’llarni shaxs-son, 
zamon, bo’lishsizlik qo’shimchalari bilan o’zgartirish va fikr bayon etish maqsadiga 
mos fe’l shakllaridan nutqda to’g’ri foydalanish ko’nikmasi shakllantiriladi. 
Tushunchani shakllantirish jarayonida so’zning leksik ma`nosi, uning gap 
tarkibida boshqa so’zlar bilan birga kelgandagi ma`nosi asta-sekin aniqlanib, 
oydinlashtirilib boriladi, og’zaki va yozma nutqda so’zni uslubiy to’g’ri ishlatish 
ko’nikmasi orta boradi. Buning uchun o’quvchilar so’zning ko’p ma`noliligi, o’z va 
ko’chma ma`noda ishlatilishi, sinonim va antonim so’zlar bilan elementar 
tanishtiriladi.
O’rganilgan grammatik belgilarni amalga keng tatbiq etish va ulardan jonli 
nutqda aloqa maqsadida bevosita foydalanish uchun grammatik tushunchani 
shakllantirishda o’quvchilarda mavhumlashtirishni va so’zlar uchun xarakterli 
bo’lgan umumiy grammatik belgilarni sintezlashni o’stirish zarur, shuningdek, ular 
so’zning leksik ma`nosini chuqur bilishlariga erishish muhimdir. Bular 
o’quvchilarning nutqini o’stirish mohiyatini aks ettiradi, yaьni o’quvchilar nutqda 
so’zlardan amaliy foydalanishga, so’zning leksik ma`nosini tor tushunishdan 
chuqurroq tushunishga o’tadilar, so’zning leksik va grammatik ma`nolari bir-biriga 
ta`sir qilishini tushuna boshlaydilar, natijada nutqda so’zlardan ongli foydalanishga 
asos yaratiladi.