O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

turlanish
deyilishini bilib oladilar. Bolalarga kelishiklarning 
joylashish tartibi, so’roqlari va bosh kelishikdan boshqa kelishiklarning aniq 
qo’shimchalari mavjudligi darslikda berilgan jadval yordamida tushuntiriladi. Bosh 
kelishikdagi ot gapda ega vazifasida, boshqa kelishikdagi otlar esa ikkinchi darajali 
bo’lak vazifasida kelishi bilan ham tanishtiriladi. 
O’quvchilar o’zlashtirgan grammatik bilimlarini imloni o’zlashtirishda 
foydalana olishlari uchun ishni bajarishda izchillikka katta ahamiyat beriladi. 
Bajarilgan ish yozib boriladi: o’quvchilar avval gapda ot bog’langan so’zdan shu 
otga savol beradilar va savolni qavs ichiga yozadilar; keyin so’roqqa qarab 
kelishikni aniqlaydilar. Masalan, 
o’qidi 
(nimani?) – kitobni,
 
tushum kelishigi). Ular 
buni yaxshi o’zlashtirganlaridan so’ng, mashq tez bajariladi, yozish talab etilmaydi. 
Ko’plikdagi otlarnnng turlanishini o’rganishda nutqda ko’plikdagi otlardan 
to’g’ri foydalanish ko’nikmasini takomillashtirish maqsadi ko’zda tutiladi. 
O’quvchilar suhbat yordamida bosh kelishikdagi otning so’rog’ini va bitta shaxs, 
narsani bildirishni aytadilar, (nima? – 
kitob, 
kim? –
o’quvchi); 
o’qituvchi agar shu 
ot ikki va undan ortiq, shaxs yoki narsani bildirsa, qanday so’roqqa javob bo’lishini, 
qaysi kelishikni bildirishini so’raydi, ular qinalmay javob beradilar (nimalar? – 
kitoblar, 
kimlar? – 
o’quvchilar).
Xulosa chiqariladi: ko’plikdagi otlar bosh 
kelishikda 
nimalar?
yoki 
kimlar?
so’rog’iga javob bo’ladi. O’quvchilar otlarning 

---

469 
kelishiklar bilan turlanishi jadvalidan foydalanib, shu otlarni ko’plikda turlaydilar 
va ko’plik qo’shimchasi doim kelishik qo’shimchasidan oldin qo’shilishini, 
so’roqlarini bilib oladilar. 
Har bir kelishikni alohida o’rganishnipg vazifasi kelishikni o’rganish bilan 
bog’liq holda kelishik qo’shimchalarining yozilishi haqidagi malakani shakllantirish 
va o’quvchilarning kelishiklar bilan turlangan otlardan ongli foydalanishlariga 
erishish hisoblanadi. 
Kelishiklarni bilib olish maqsadida so’roqlardan foydalaniladi. Buning uchun 
o’quvchilar, birinchidan, so’roqni otning yakka o’ziga emas, balki gapda ot ma`no 
tomondan bog’langan so’zdan shu otga berishni o’rganishlari, ikkinchidan, 
kelishiklarning so’roqlarini yaxshi bilishlari zarur. Kelishiklarni o’zlashtirishda 
gapning asosini aniqlagach, gapda o’zaro bog’langan so’zlarni (so’z birikmalarini) 
belgilash, ot bog’langan so’zni topish, so’roq berib, qaysi kelishik bilan turlanganini, 
birlik yoki ko’plikda qo’llanganini aniqlash izchilligida ishni uyushtirish maqsadga 
muvofiq (Masalan, 
Alisher Nodirni kinoga taklif qildi
. Gap 
Alisher
haqida aytilgan. 
(Kim?) 
Alisher
– ega (bosh kelishikda, birlik); 
Alisher
(nima qildi?) – 
taklif qildi
– 
kesim; 
taklif qildi
(kimni?) – 
Nodirni
(ot, tushum kelishigida, birlik); 
taklif qildi
(nimaga? yoki qaerga?) – 
kinoga
(ot, jo’nalish kelishigida, birlik).
Kelishiklarning xususiyatlarini o’rganishga qulaylik yaratish uchun har bir 
kelishikni quyidagi umumiy reja asosida o’rganish maqsadga muvofiq:
1. Kelishikning grammatik ma`nosi.
2. So’roqlari. 
3. Qo’shimchasi.
4. Gapdagi vazifasi. 
Kelishiklarni shu tarzda o’rganish ularni o’zaro taqqoslashni yengillashtiradi 
va ongli o’zlashtirishni taominlaydi. 
Bir kelishik o’zining muhim belgilari (ma`nosi, so’rog’i, qo’shimchasi, 
sintaktik vazifasi) bilan boshqa kelshiklardan farqlanadi. Muayyan bir kelishikdagi 
otdan ongli foydalanish va kelishik qo’shimchalarini to’g’ri yozish uchun 
o’quvchilar kelishiklarning muhim belgilarini puxta o’zlashtirishi talab etiladi, 

---

470 
shuning uchun ham kelishiklarning muhim belgilarini o’zlashtirib, bir kelishikni 
ikkinchisidan farqlash ko’nikmasini shakllantirishga katta o’rin beriladi. 
Bosh kelishikning xususnyatlarini o’rganish bilan otning kelishik qo’shimchasi 
yo’q holati bosh kelishik ekani, bosh kelishikdagi ot boshqa so’zni o’ziga tobe 
qilishi,