O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti
O’qituvchi bergan chizma yoki so’roqlar asosida gap tuzish
Yüklə 5,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
5. O’qituvchi bergan chizma yoki so’roqlar asosida gap tuzish:
Kim? nimalarni? nima qildi? (Bola olmalarni terdi). So’z birikmasi ustida ikki yo’nalishda ish olib boriladi: 1) so’z birikmasiga gap ichida gapning tarkibiy qismi sifatida qaraladi; 2) so’z birikmasiga predmetning yoyiq nomi sifatida qaraladi, masalan, soat – so’z, oltin soat, qo’l soat, osma soat, elektron soat – so’z birikmalari. Ona tili darslarida o`quvchilarni gapni qayta tuzish va ijodiy gap tuzishga o`rgatish nutq o`stirishda muhim ahamiyatga ega. Ko’pgina o’qituvchilar o’quvchilar tuzgan gaplarning mazmuniga bee’tibor qaraydilar. Masalan, 4-sinfda o’quvchilar “Partada daftar, kitob turibdi. Bolalar kitob o’qiyapti. Baliq suvda suzadi” kabi grammatik jihatdan to’g’ri, lekin bolalar bilimini boyitmaydigan, ularning nutqi va tafakkurini rivojlantirmaydigan mazmunan sayoz gap tuzadilar. Ba’zi o’qituvchilar o’quvchilarning gap tuzishlari uchun muayyan mavzuni tavsiya etadilar, lekin mavzuni aytib qo’yish bilan hayotiy hodisalarni ifoda etadigan mazmunli gap tuzilib qolmaydi. Hayotni to’g’ri va aniq, ta’sirchan tasvirlash uchun, 520 bayonning hayot haqiqatiga mos kelishi taqozo qilinadi. O’qituvchi o’quvchilarning voqea-hodisalarni haqiqatga yaqin ifodalashlari haqida qayg’urmasdan ulardan chiroyli so’zlar bilan ifodalashni talab qilishi metodik jihatdan noto’g’ri hisoblanadi. O’quvchi ko’rgan-kechirganlarini, yaxshi bilganlarini, his qilganlarinigina mazmunli va ishonarli hikoya qilishlari mumkin. Bunga erishish uchun o’quvchilar tomonidan tabiat va insonlar mehnati chuqur o’rganilishi, kuzatish ishlari amalga oshirilishi lozim. Fikr va taassurotning aniq, to’g’ri, tushunarli va ta’sirchan ifodalanishi tuzilgan gaplardagi so’zlarning qo’llanishiga bog’liq. O’quvchi gapda so’zlarning o’zaro munosabatini, ularning mazmunan bog’liqligini, muayyan mavzuning mazmunini aniq yoritib berish uchun ma’nosi bir-biriga yaqin so’zlarni o’zaro qiyoslab, ular ichidan maqbulini tanlab, o’rnida qo’llay bilish ko’nikmalarini egallashlari, ma’nodosh so’zlar, antonimlar, ko’p ma’noli so’zlar ustida ishlash gap tuzish ishlari bilan bevosita bog’liq. Ma’lumki, o’zbek tili lug’atidagi ko’pgina so’zlar ko’p ma’nolidir. Ularning ma’nolari faqat gap tarkibida aniqlanadi. O’quvchi gapda so’zlarni ma’no jihatdan bog’lash jarayonida yaqin ma’noli va ma’nodosh so’zlarni taqqoslaydi, ulardan birini tanlaydi va aniq xulosaga kelib gapda qo’llaydi. Gap ustida olib borilgan ishlar o’quvchini sintetik ishlarga o’rgatadi. O’quvchi turli ma’nodagi so’zlarni muayyan tartibda joylashtirib butun bir gapni tuzadi. Bunda o’qituvchi, avvalo, so’z tanlashga, ularni muayyan tartibda joylashtirish ustida ishlashga e’tibor qaratishi, berilgan bir xil so’zlarning gapda turli o’ringa joylashtirilishi gap mazmuniga ta’sir qilishini o’quvchilarga anglatishi lozim. Boshlang’ich sinf ona tili darsliklarida berilgan namuna asosida gap tuzish, gap tuzishga doir ijodiy va konstruktiv mashqlar so’zlarning o’rnini aniqlab, gapni shakllantirish o’quvchilarni o’ylashga majbur qiladi. Alohida berilgan so’zlarni o’z o’rniga qo’yib, qo’shimchalar bilan biriktirib gap tuzdirish kabi konstruktiv mashqlarni bajartirish o’quvchilar nutqida kam qo’llaydigan, umuman qo’llamaydigan so’zlarni ularning nutqiga kiritish, bu so’zlarning ma’nosiga diqqatini tortishi bilan ta’limiy ahamiyat kasb etadi. So’zlarni o’zaro bog’lab, o’z o’rniga qo’yib gap tuzdirish o’quvchilarni bayon va inshoda 521 so’zlarni o’z o’rniga to’g’ri qo’yib fikrini bayon qilishga tayyorlaydi. O’quvchilarga bir xil so’zlardan tuzilgan gaplarning mazmunidagi farqlarni izohlashga o’rgatish gapda so’zlarning o’z o’rni borligini, so’zlarning tartibini o’zgartirish aytilayotgan fikrning o’zgarishiga olib kelishini fahmlash ko’nikmasini o’stiradi. Masalan: 1. Ertaga o’quvchilar Abdulla Qodiriy bog’iga dam olish uchun borishadi. 2. Dam olish uchun o’quvchilar Abdulla Qodiriy bog’iga borishadi. 3. Dam olish uchun o’quvchilar Abdulla Qodiriy bog’iga ertaga borishadi. So’zlarning tartibini belgilash va ulardan birini tanlash mazkur gapning boshqa gap bilan bog’lanishiga bog’liq. So’zlarni turli xil tartibda qo’llash orqali gap tuzdirish o’quvchidan aqliy faoliyatni talab etadi. Bunday mantiqiy fikrlashni rivojlantirishga qaratilgan mashqlarni bajarish orqali o’quvchilar gapda so’zlarning o’rni so’zlovchining maqsadiga bog’liq bo’lishini anglaydilar. O`qituvchi darsda o’quvchilarga darak gaplar tuzdirishdan tashqari, ko`proq so’roq va undov gaplar tuzdirishi ma`qul. Doim bir turdagi darak gaplarni tuzdirish o’quvchilarning tafakkuri va nutqini o’stirishga xizmat qilmaydi. Vaholonki, o`quvchi so’roq va undov gaplar tuzsa, voqelikka bo’lgan munosabatlarini ham ifodalaydilar. Ona tili va o’qish darslarida gap tuzish va uning tahlili, ifodali o’qish mashqlari mantiqiy tafakkur va nutqni rivojlantiruvchi vositalardandir. Gap ustida ishlash o’quvchilarning bayon, insho yozish va og’zaki hikoyalashlarida maqbul usullardan hisoblanadi. O`quvcilar tahlil davomida grammatik tushunchalarini tartib bilan aytib bersalar-da, biror uyushtirilgan ekskursiyadan olgan taassurotlari so’zlab berishda bir voqeadan ikkinchi voqeaga sakrab o’tib ketadilar va yana oldingi voqea haqida gapirishga o’tib ketadilar. Izchillik talabini buzyaptilar. Ko’rinib turibdiki, grammatik tahlilda hech narsani dalillanmaydi. O’qituvchining vazifasi o’quvchilar yo’l qo’ygan xatolarni aniqlash va ularning diqqatini yo’l qo’ygan xatolarga tortib, xatosini to’g’rilashni talab qilishdir. Grammatika va o’qish darslari bu borada katta imkoniyatlarga ega. O’qituvchi o’quvchilarning chalkashishlaridan, noaniq javoblaridan, hodisani esidan 522 chiqarishidagi, taxminiy javoblaridan qoniqish hosil qilmasligi, aniq shakllantirilgan javob va tushuntirishlarini talab qilishi lozim. Boshlang’ich sinf o’quvchilari narsa va hodisalarni to’g’ri kuzatishlari va ulardan ishonarli xulosalar chiqarishi, ular nima haqada gapirsalar tushuntirish va asoslashni bilishlari kerak. O’qituvchi “Nima uchun sen bunday deb o’ylayapsan? Bu nima ekanligini isbotlab ber. Nima uchun shunday yozilishini asoslab ber” kabi savollarni berib, gap tuzishga qo`yiladigan talablarni har bir ona tili darsida eslatib turishi lozim. Quyida gapning bosh bo’laklarini o’rganishga tayyorlovchi dars namunasini keltiramiz: Yüklə 5,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|