LUG’AT USTIDA ISHLASH METODIKASI
Lug’at ustida ishlashning lingvistik asoslari va vazifalari
O’quvchining nutqiy rivojlanishida tilning barcha sathlariga oid bilimlarga
amal qilinadi. Til sathlarini o’zlashtirishning asosiy sharti tilning kommunikativ
funktsiyasidan foydalana olish ko’nikmasini egallashdir. “Nutq o’stirish
metodikasida tilning leksikologiya va grammatika bo’limlari alohida ahamiyat kasb
44
Рождественский Н. С., Кустарева В. А. Методика начального обучения русскому
языку. - М.: «Просвещение», 1965. 297-бет.
587
etadi,- deb yozadi S.P.Redozubov. - Leksikologiya – so’z haqidagi ilm, grammatika
– so’z shakllarining o’zgarishi va ularning gapda bog’lanishi haqidagi ilm.
O’quvchilarning lug’at zahirasi qanchalik boy bo’lsa, nutqi shunchalik rivojlangan
bo’ladi”[118;306].Nutq o’stirish gap qurilishi va uning tarkibini tashkil etgan lug’at
ustida ishlash bilan o’zaro bog’liq.
Professor N.Mahmudov: “Nutqning ta’sir quvvati, tegishli axborotni
tinglovchiga tugal va qulay, “yuqumli” tarzda yetkazish imkoniyati muhim
kommunikativ sifatlardan bo’lmish so’z boyligiga bog’liq. Nutqning boy yoki
kambag’alligi unda tilning bir-biridan farq qiladigan unsurlari (so’z ma’nolari,
intonatsiya, sintaktik tuzilmalar, iboralar va sh.k.)dan qay darajada foydalanganlik
bilan belgilanadi. Buning uchun esa nutq tuzuvchida til vositalarining boy va faol
zahirasi mavjud bo’lishi kerak”[31;22] - deb yozishi bejiz emas. Fikr ifodasi va
nutqning emotsional ta’sirchanligi uchun, birinchi navbatda, o’quvchilar nutqini
leksik birliklar bilan boyitish zarur.
Lug’at ustida ishlash o’quvchining lug’at boyligini oshirishdan iborat emas,
o’quvchining diqqatini so’zning mazmuniga qaratish, so’zning semantikasini,
ma’nosini aniqlashtirish, so’zning boshqa so’z bilan semantik bog’lanishini,
aloqasini ochish, bog’lanishli nutqda har bir so’zning o’z ma’nosiga ko’ra boshqa
so’zlar bilan bog’lanishini anglashlariga erishishdir. So’zlar orasida ma’noviy
moslashish so’zlar bog’lanishining asosiy qoidasi bo’lib, leksik birliklarning asosiy
xususiyati gapda boshqa so’zlar bilan sintaktik aloqasida ko’rinadi. So’zning nutqda
qanday shaklda qo’llanishini bilish qay darajada zarur bo’lsa, uning ma’nosini bilish
ham shunchalik zarurdir. Inson nutqiy munosabatda zarur so’zlarni semantik
ma’nosiga qarab tanlaydi va fikrini aniq ifodalashga intiladi.
So’z yakka holda hech qanday kommunikativ vazifa bajara olmaydi. Nutqni
anglashning eng muhim sharti unda ifodalanayotgan fikr va mazmunni tushunishdir.
Fikrni ifodalashning turli usullari mavjud bo’lib, ularda so’zlar semantik ma’nosiga
ko’ra ishtirok etadi.
“Nutq o’stirish metodikasida tilning leksikologiya va grammatika bo’limlari
alohida ahamiyat kasb etadi,- deb yozadi S.P.Redozubov. - Leksikologiya – so’z
588
haqidagi ilm, grammatika – so’z shakllarining o’zgarishi va ularning gapda
bog’lanishi haqidagi ilm. O’quvchilarning lug’at zahirasi qanchalik boy bo’lsa, nutqi
shunchalik rivojlangan bo’ladi”
45
.
Bola maktabga kelgunga qadar oila muhitida, maktabgacha ta’lim
muassasalarida qiziqishlari va ehtiyojlarini ifodalash uchun zarur bo’lgan so’zlarni
gap tarkibida turli shakllarda qo’llash namunasini o’zlashtirgan bo’ladi. Lekin uning
nutqiy arsenali maktabda o’rganiladigan yangi tushunchalarni, fikrlarni, maktabga
kelgan kunidagi hissiyotlarini ifodalashi uchun so’z zahirasi yetishmaydi. Maktab
oldida turgan eng asosiy vazifa o’quvchilarning atrof-olam haqidagi tasavvurlarini
kengaytirish asosida o’quvchilarning lug’atini boyitish, nutq va tafakkurini,
mantiqiy fikrlashini o’stirishdir.
Mantiqiy fikrlashning dastlabki usuli tahlildir. Til hodisalarini tahlil qila olish
ko’nikmasi maktabgacha davrdanoq shakllana boshlaydi. Boshlang’ich sinflardan
dastur asosida rivojlana boradi.
Til ta’limida tahlil bilan sintez chambarchas bog’langan bo’lsa-da, mashq
matnlari tahlili asosida o’zlashtiriladigan bilimlarni umumlashtirish o’quvchilar
uchun ancha qiyinchilik tug’diradi. Sintez ta’lim amaliyotida kam uchraydi. CHunki
mantiqiy tahlil, odatda, alohida emas, balki boshqa o’quv-biluv faoliyatining
(umumlashtirish, tasniflash, tizimlashtirish, xulosalarni shakllantirish) tarkibiy
qismi sifatida amalga oshiriladi. Tahlil va sintezning birlashtirilishi tushunchalarni
ta’riflashda asos bo’lib xizmat qiladi.
Savod o’rgatish davrida o’quvchilar “Alifbe” darsligidagi matnlarni o’qishdan
oldin rasmlarni kuzatadilar, tasvirlangan narsa, hodisa va holatlar yuzasidan
muayyan tasavvurga ega bo’ladilar. So’ng o’qituvchi ularga rasm asosida gap yoki
kichik hikoya tuzish topshirig’ini beradi.
Matn mazmuni yuzasidan beriladigan savollar o’quvchilarning mantiqiy
tafakkur ko’nikmasini rivojlantiradi, o’qishga bo’lgan diqqati va kuzatuvchanligini
oshiradi. Mazmun mohiyatiga ko’ra “Alifbe”dagi matnlar, narsa-predmetlar
45
C..Pедозубов. Методика русского языка в начальной школе. –Москва: 1963. Стр. 39.
589
tasvirlangan rasmlar savod o’rgatish davrida o’quvchilarning nutqini boyitish
manbai sanaladi.
Ko’pgina so’zlar nafaqat savod o’rgatish darslarida, balki boshqa predmet
darslarida ham takrorlanadi va mustahkamlanadi. SHuning uchun nutq o’stirish
mashg’ulotlari o’quvchilarning leksikasini boyitishiga ko’ra matematika, tasviriy
san’at, mehnat, atrofimizdagi olam kabi boshqa predmet darslari bilan o’zaro
bog’liqligi bois so’z va so’z birikmalari miqdorini bir necha marotaba ko’paytirish
lozim deb hisoblaymiz.
So’z tilning ma`no bildiradigan asosiy birligidir. So’z va so’z birikmasi aniq
narsalarni, mavhum tushunchalarni, hissiyotni ifodalaydi. Tilda mavjud bo’lgan
barcha so’z va iboralarning yig’indisi
lug’at tarkibi
yoki
leksika
deyiladi.
Leksikologiya o’zbek tilining lug’at tarkibini o’rganadigan bo’limdir. Leksikologiya
lug’at tarkibidagi so’zlarning nutqda ma`no ifodalash xususiyati, qo’llanish faolligi,
boyib borishi, baozi so’zlarning eskirib, isteomoldan chiqib ketishi, ma`no ko’chish
hodisasi kabilarni o’rganadi. SHu sababli leksikologiya lug’at ustida ishlash
metodikasining lingvistik asosi hisoblanadi.
Har qanday nutqiy bayon grammatik jihatdan o’zaro bog’langan, mazmunga
mos so’z va so’z birikmalarining ma`lum izchillikda joylashtirilishidan tuziladi.
Kishining lug’ati qanchalik boy va rivojlangan bo’lsa, uning nutqi ham shunchalik
boy bo’ladi; o’z fikrini aniq va ifodali bayon etishiga keng imkoniyat yaratiladi.
SHuning uchun lug’atning boyligi, xilma-xilligi, harakatchanligi metodikada nutqni
muvaffaqiyatli o’stirishning muhim sharti hisoblanadi.
Hozirgi o’zbek adabiy tili ulkan lug’at boyligiga ega. Besh jildlik «O’zbek
tilining izohli lug’ati» da 80000 dan ortiq so’z va so’z birikmasi berilgan bo’lib,
bular umumiy qo’llaniladiganlaridir. Bunga o’zbek tilida nashr etilgan turli
terminologik lug’atlarda, o’zbek tili sinonimlari, antonimlari, frazeologik
lug’atlarida va turli izohli lug’atlarda berilgan so’zlar qo’shilsa, lug’at boyligi yana
ming-minglab oshadi. Bulardan tashqari, juda ko’p so’zlar ko’p ma`noni bildiradi.
Masalan, shu izohli lug’atda bosh so’zining 40 dan ortiq asosiy va frazeologizm
bilan bog’langan ma`noda ishlatilishi berilgan.
590
Maktabda nutq o’stirishning muhim vazifalaridan biri lug’at ustida ishlashni
yaxshilash, tartibga solish, uning asosiy yo’nalishlarini ajratish va asoslash,
o’quvchilarning lug’atini boyitish jarayonini boshqarish hisoblanadi.
Maktabda lug’at ustida ishlash metodikasi to’rt asosiy yo’nalishni ko’zda
tutadi:
Dostları ilə paylaş: |