O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

«umidvor bo’lib qaramoq»
(1), tikilib qaramoq (2), xirs bilan qaramoq (3); 357), 
oralaridan qil o’tmaydi (362, 371), tilga olmoq («gapirmoq», sinonimi: og’ziga 
olmoq), o’yga tolmoq («uzoq fikrlamoq» varianti: xayolga tolmoq, 367, 316), 
jonimni hovuchlab turaman (sinonimi: yuragini hovuchlab, «biror falokat voqe 
bo’lishidan benihoya qo’rqqan holda» 400), yuragi ezilmoq («ruhan azoblanmoq». 
Varianti: yurak-bag’ri ezildi, jigar-bag’ri ezildi – «yuragi siqildi» 400), yo’lini 
topmoq (415), yodga olmoq –sinonimi: esga olmoq («xotirlamoq, eslamoq» 419),
jon fido qilmoq («o’zini qurbon qilishga ham tayyor bo’lmoq – jonini fido qilmoq, 
jonini ham ayamaslik» ( 431), javlon urmoq (452), nish urmoq( 448), lol qoldirmoq 
(444) kabi. 
Frazeologiyamlarning ma`nosini quyidagi usullar yordamida tushuntirish 
maqsadga muvofiqdir: 
1. Tilda sinonimi yo’q frazeologizmlarning ma`nosi hayotiy voqealar, hikoya 
yoki ertaklar asosida izohlab beriladi. Masalan, 
qo’lga tushmoq 
iborasining 
ma`nosini tushuntirishda «Yolg’onchining izza bo’lishi» rivoyatini aytib berish 
mumkin. Rivoyatda do’stiga xiyonat qilgan kishi Mirzo Ulug’bek bilan bo’lgan 
qizg’in suhbat chog’ida aybdor ekanini sezdirib, «qo’lga tushib» qoladi. 

---

600 
2. Sinonimii bor iboralarning ma`nosi ularning ma`nodoshlarini keltirib 
izohlanadi. Masalan, “
“ko’ngil bermoq“
iborasiga “ko’ngil bog’lamoq“ 
variantdosh, “yaxshi ko’rmoq“ ma`nodosh, 
“uddasidan chiqmoq“ 
iborasiga 
“eplamoq, uddalamoq“ so’zi o’zaro ma`nodosh bo’ladi. Lekin sinonim bo’lgan 
so’zlar frazeologizmlarning ma`nosini ifodalasa ham, qo’shimcha ottenkalarini – 
emotsional-ekspressiv bo’yog’ini bera olmaydi. Kichik yoshdagi o’quvchilarga 
ularning qo’shimcha ottenkalari haqida gapirilmasa-da, lekin ularning inson 
hissiyotiga ta`sir etish darajasi kuchli bo’lishini misollar yordamida anglashlariga 
erishish lozim. Masalan , “oyog’ingni qo’lga olib“ borib kel iborasi bilan “tez borib 
kel“ birikmasining ma`nosini taqqoslash mumkin.(oyog’ini qo’lga olib – “tez, 
g’irillab“ degan ma`noni bildiradi, lekin “tez, g’irillab“ so’zlariga nisbatan ma`no 
darajasi kuchli) O’quvchilarni nutqda iboralardan foydalanishlariga ehtiyojni 
yuzaga keltirish, undan fikr ifodalashda foydalanishga undash lozim. 
tosh yo’l, tosh 
yurak 
va hokazo.
 
3. 
Tanish 
bo’lmagan 
ibora 
ma`nosini 
uning 
antonimiga 
taqqoslash orqali tushuntirish. 
Oq ko’ngil (ko’ngli oq) – (yaxshi 
niyatli, boshqalarga yomonlikni ravo 
ko’rmaydigan) 
Ko’ngli 
qora 
(yomon 
niyatli, 
boshqalarga 
yaxshilikni 
ravo 
ko’rmaydigan) 
4. Iboraning ma`nosini kontekst asosida tushuntirish. Masalan: Kamtar 
bo’lsang, obro’ ortar, Manman bo’lsang, ensa qotar. (Maqol) –manmanlik qilgan 
odamdan boshqa odamlar ranjiydi, noxush bo’ladi.
Demak, 1-sinfda asosan iboralarning ma`nosi izohlanadi, o’quvchilarning 
iboralar ma`nosini anglashlariga, o’z so’zlari bilan tushuntirib berishlariga 
erishiladi.
2-sinfda ko’chma ma`noli so’z bilan iboraning o’xshash va farqli tomonlari 
taqqoslanadi. O’qituvchi ikki ustun shaklida doskaga ko’chma ma`noli so’z bilan 
iborani yozadi. 
Ko’chma ma`noli so’zlar 
Iboralar 

---

601 
SHahar uyg’ondi (xalq) 
Toshkentning quchog’i (odamning 
quchog’i) 
baxt kulgandir (bola kuldi) 
ter to’kmoq (mashaqqat bilan qattiq 
ishlamoq) 
Taqqoslash usulidan foydalanib, ularning shakli va o’z hamda ko’chma 
ma`nosi izohlanadi: - «SHahar uyg’ondi» deganda nimani tushundingiz? 
(SHahardagi odamlarning uyg’onganini) 
-Birikmada qaysi so’z ko’chma ma`no ifodalabdi? («shahar» so’zi) 
-Demak, so’zlar ko’chma ma`no ifodalaydi, buni 1-sinfdan buyon o’rganib 
keldingiz. 
-«ter to’kmoq» deganda nimani tushundingiz? (mehnat qilishni) 
-«ter to’kmoq» iborasida qaysi so’z ko’chma ma`no bildiryapti? (har ikkinchi 
so’z ham ko’chma ma`no ifodalayapti) 
-«ter to’kmoq» iborasi «mashaqqat bilan qattiq ishlamoq» ma`nosini 
bildiryapti. Demak, so’zlar ko’chma ma`no bildirganidek, iboralar ham ko’chma 
ma`no bildirar ekan. Faqat iboralar kamida ikkita so’z bo’ladi. Ular bir butun holda 
ko’chma ma`no bildiradi. Taqqoslang: orasidan qil o’tmaydi – ignaning teshigidan 
qil o’tmaydi. 
2-sinf «Ona tili» darsligida qo’llangan frazeologizmlar yuzasidan quyidagicha 
mashqlar uyushtirilishi mumkin: 
1.Asardagi ayrim so’zlarni iboralar bilan almashtirish. Bunda quyidagi kabi 
jadvaldan foydalanish mumkin: