O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti
Yüklə 5,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ikkinchi bosqich
|
(paxta –
paxtazor) , daraxt ko’p ekilgan joyni daraxtzor (daraxt – daraxtzor) deb nomlashgan?”, “Nega kishilar bir uyni g’ishtli (g’isht – g’ishtli) , boshqasini sinchli deyishadi?” O’quvchilar predmet yoki predmet belgisining nomlanish sababini aniqlashdan so’zlarning ma`nosi va tarkibidagi umumiylikni topishga o’rganadilar. Bularning hammasi o’quvchilarni bir xil asosli so’zlarning yasalishi mohiyatini tushunishga tayyorlaydi; ular bir so’z boshqa so’zdan o’zaro ma`no jihatdan bog’lanishi asosida yasalishini, o’z navbatida, shu so’z bilan nomlangan tushunchalar o’rtasidagi bog’lanishga asoslanishini tushuna boshlaydilar. O’quvchilar so’zning yangi so’z hosil qilishga yordam beradigan qismini bilib olgan sari ularda so’z yasalishi haqidagi tasavvur chuqurlasha boradi. Ikkinchi bosqich – bir xil asosli so’zlarning xususiyatlari va barcha morfemalarning mohiyati bilan tanishtirish. Bu bosqichning asosiy o’quv vazifasi – so’zlarning ma`noli qismlari sifatida asos, so’z yasovchi va shakl yasovchi qo’shimchalar bilan tanishtirish, “asosdosh so’zlar” tushunchasini shakllantirish, bir xil asosli so’zlarda asosning bir xil yozilishini kuzatish hisoblanadi. “Asosdosh so’zlar” tushunchasini shakllantirish ularning ikki muhim belgisini, yaoni mazmuniy umumiylikni (ma`nosida qandaydir umumiylik borligini) va tuzilishiga ko’ra umumiylikni (umumiy asos mavjudligini) o’zlashtirish bilan bog’lanadi. SHuning uchun bu belgilarni o’quvchilar o’zlashtirishiga ta`lim 448 jarayonida sharoit yaratish lozim. Bu o’quvchilarda bir xil asosli so’zlarning lug’aviy ma`nolari bilan morfemik tarkibi o’rtasidagi bog’lanishni aniqlash ko’nikmasini rivojlantiradi. Masalan, o’quvchilar gul, gulzor, gulli (ko’ylak), gulladi so’zlarini taqqoslaydilar, bu to’rt so’z ma`nosiga ko’ra o’xshashligini va bir xil umumiy qismga ega ekanini, shuning uchun bularni bitta asosdosh so’zlar guruhiga kiritish mumkinligini aniqlaydilar. Bir xil asosli so’zlarning ma`nolaridagi umumiylik asosning umumiyligi tufayli vujudga keladi, ularni bir guruhga birlashtiradi; qo’shimchalar esa so’zning ma`nosiga o’ziga xos ma`no qo’shadi; ularni bir-biridan farqlaydi. Bir xil asosli so’zlar ustida bunday ishlash usuli o’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtiradi, ular diqqatini so’zning umumiylikka asoslangan aniq belgilariga jalb qilish imkonini beradi. Masalan, o’qituvchi kombayn rasmini ko’rsatadi va «Kombaynni boshqaradigan kishi nima deb nomlanadi?» savolini beradi. Javob xattaxtaga yoziladi: kombayn – kombaynchi. Tushunchalarni taqqoslab kuzatish quyidagi aniq til materialini yaratish imkonini beradi, uni tahlil qilish jarayonida bir xil asosli so’zlarning xususiyatlari haqida xulosa chiqariladi: Avval so’zlarni ma`no va tarkibiga ko’ra taqqoslash asosida “asosdosh so’zlar” atamasi beriladi, keyin asosdosh so’zlarning umumiy qismi asos deyilishi, asosdosh so’zlarni, boshqacha qilib, bir xil asosli so’zlar (yaoni asosdosh so’zlar) deb nomlanishi ham tushuntiriladi. O’quvchilarda bir xil asosli so’zlarni ikki muhim belgisiga ko’ra aniqlash ko’nikmasini o’stirish uchun asosdosh so’zlar yaqin ma`noli – sinonim so’zlar bilan, shakli o’xshash bo’lgan so’zlar bilan taqqoslanadi. Masalan, o’quvchilar baxtli – baxtsiz asosdosh so’zlari bilan baxtli – saodatli sinonim so’zlarini taqqoslab, asosdosh so’zlar ham, sinonim so’zlar ham yaqin ma`no bildirishini (o’xshash tomonini), asosdosh so’zlarda umumiy qism (baxt) mavjud bo’lib, sinonim so’zlarda bunday umumiy qism yo’qligini (farqli tomonini) aniqlaydilar, ular bog’ – bog’bon asosdosh so’zlari bilan suv – suva so’zlarini taqqoslab, quyidagi xulosaga keladilar: bog’ – bog’bon asosdosh so’zlar hisoblanadi, chunki bular yaqin ma`noli va umumiy qismi bor; suv – suva so’zlari shakli tomonidangina o’xshaydi, ammo 449 butunlay boshqa ma`noni bildiradi. Bunday mashqlar o’quvchilarni asosdosh so’zlarni yaqin ma`noli sinonim so’zlardan, bir-biriga o’xshash bo’lgan so’zlardan farqlashga o’rgatadi. Bir xil asosli so’zlar turli so’z turkumiga oid bo’ladi. SHuning uchun bir xil asosli so’zlarni o’rganishning bu bosqichida o’quvchilar diqqati asosdosh so’zlar shaxs, narsa, uning harakati va belgisini bildirishiga qaratiladi. SHu maqsadda turli so’z turkumiga oid bir xil asosli so’zlar mavjud bo’lgan matnni tahlil qilib, asosdosh so’zlarni aniqlash, shuningdek, kim?, nima?, qanday?, nima qiladi? so’roqlariga javob bo’ladigan bir xil asosli so’zlar tanlash mashqlaridan foydalanish yaxshi natija beradi. Bunda so’zlarni ma`nosi va tarkibiga ko’ra taqqoslab, o’xshash va farqli tomonlarini aniqlash shart. O’quvchilar u yoki bu so’z nima uchun asosdosh ekanini isbotlaganlarida, ularning ikki muhim belgisini aytsinlar. Masalan, gul, gulladi, gulli, guldor, gulzor asosdosh so’zlar hisoblanadi, chunki bularda umumiy qism – gul mavjud, bu so’zlar yaqin ma`noni bildiryapti. Bir xil asosli so’zlarni o’rganish jarayonida o’quvchilar asosning har vaqt bir xil yozilishini kuzatadilar. Bunday kuzatish asosda jufti bor jarangli va jarangsiz undoshlar bo’lgan so’zlarni anglab, to’g’ri yozishga asos bo’ladi. Bir xil asosli so’zlar bilan tanishish jarayonida o’quvchilarda so’zning ma`noli qismi bo’lgan morfemalar (asos, so’z yasovchi, shakl yasovchilar) haqida boshlang’ich tasavvur hosil bo’ladi. Buning uchun so’z yasashga oid vazifa topshirish maqsadga muvofiq. Bu vazifani bajarishda o’quvchilar morfemalardan foydalanib bir xil asosli so’zlar guruhini hosil qiladilar va morfemalarning o’rni hamda vazifasi haqida tasavvur hosil qiladilar. Masalan, o’qituvchi gul so’zini yozish va unga gul ko’p ekilgan joyni bildiradigan asosdosh so’z tanlashni topshiradi. O’quvchilar gul, gulzor so’zlarini yozadilar. Gulzor so’zini hosil qilish uchun -zor qismi qo’shilgani aniqlanadi. O’qituvchi “Gul parvarish qilish bilan shug’ullanadigan kishini nima deb nomlaymiz?” savolini beradi. O’quvchilar gulchi so’zini aytadilar; bu so’z gul so’ziga -chi qismini qo’shish bilan hosil qilingani (yasalgani) aniqlanadi. So’zlardagi -zor, -chi qismlarining ahamiyatini 450 taqqoslash asosida boshlang’ich bilimlar umumlashtiriladi, so’z yasovchi qo’shimcha atamasi beriladi. Shakl yasovchi qo’shimcha bilan elementar tanishtirish uchun daftar va daftarlar so’zlarini ma`no va shakl tomondan taqqoslash topshiriladi. Suhbat asosida o’quvchilar ma`noning o’zgarmaganini, shakli o’zgarganini ( -lar qo’shilganini) aniqlaydilar. Ta`limning bu bosqichida o’quvchilarning morfema haqidagi bilimlari yetarli emas, ularni bu tushunchalar bilan amaliy mashqlarni bajarish jarayonida endigina tanishtirilyapti. Shuning uchun o’qituvchi tarkibi va yasalish usuli o’quvchilarning yosh xususiyatiga mos bo’lgan so’zlarni tanlaydi, bu so’zlarni analiz va sintez qilishni boshqaradi, so’zlarning leksik ma`nosi bilan morfemik tarkibi o’rtasidagi bog’lanishni o’quvchilarning bilib olishlariga doimiy g’amxo’rlik qiladi. Yüklə 5,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|