O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

Boshlang’ich sinf ona tili darslarida so’z tarkibi va yasalishini
o’rganish metodikasi 
Boshlang’ich sinflar ona tili dasturiga muvofiq so’zning morfemik tarkibi 3- 
sinfda o’rganiladi. 4- sinfda so’z turkumlarini o’rganish bilan bog’liq holda so’zning 
tarkibi haqidagi bilimlarni takomillashtirish ko’zda tutiladi. 

---

446 
Avvalo, til materialini o’rganish tizimi nimaligini aniqlab olish zarur. 
Til materialini o’rganish tizimi deganda aniq, ilmiy asoslangan izchillikdagi va 
o’zaro bog’lanishdagi bilimlar yig’indisini o’zlashtirishni taominlaydigan maqsadga 
qaratilgan jarayon, shuningdek, shu asosda amaliy ko’nikmalarni shakllantirish 
tushuniladi. So’zning morfemik tarkibiga tatbiq qilganda, tizim so’z yasalishiga oid 
va grammatik bilimlarni o’zlashtirish: A.dastur materialini o’rganish tizimida 
so’zning morfemik tarkibini o’rganishning o’rni bilan; 2) “asos”, “asosdosh so’z”, 
“so’z yasovchi qo’shimcha”, “shakl yasovchi qo’shimcha” tushunchalari ustida 
ishlashdagi izchillik bilan; 3) so’zning morfemik tarkibi va so’z yasalishining o’zaro 
bir-biriga ta`sir qilishi bilan; 4) morfemalarni to’g’ri yozish malakasini 
shakllantirish ustida ishlash bilan bog’liqligini belgilab beradi. 
Mavzuni o’rganish jarayoni to’rt bosqich ajratiladi: 
Birinchi bosqich
– so’z yasalishini o’rganishga tayyorgarlik bosqichi. Bu 
bosqichning vazifasi – o’quvchilarni bir xil asosli so’zlarning ma`no va tuzilishiga 
ko’ra bog’lanishini tushunishga tayyorlash. Bunday vazifaning qo’yilishiga sabab, 
birinchidan, so’zning ma`no va tuzilishi jihatidan bog’lanishini tushunish, o’zining 
lingvistik mohiyatiga ko’ra, bir xil asosli so’zlarni va so’z yasalishini 
o’zlashtirishga asos hisoblanadi. Haqiqatan ham, yasalgan va yasashga asos bo’lgan 
so’zlar bir-biri bilan ma`no va tuzilishi jihatidan bog’lanadi: 
ish – ishchi, g’alla – 
g’allakor. 
Ikkinchidan, o’quvchilar bir xil asosli so’zlarni va morfemalarni 
o’rganishda qiyinchiliklarga duch keladilar: ular bir xil asosli so’zlarnnng 
ma`nolaridagi umumiylikni tushunishda qiynaladilar, chunki ularda mavhum 
tafakkur hali yetarli rivojlanmagan bo’ladi; asos, so’z yasovchi va shakl yasovchi 
qo’shimchalarning vazifalarini o’zlashtirishda ularga bir xil asosli so’zlarning 
ma`no va tuzilishi jihatidan o’xshashligi va farqini aniqlash anchagina qiyinlik 
qiladi. SHuning uchun so’zning morfemik tarkibini maxsus o’rganishdan oldin
 
uning ma`no va tarkibiga ko’ra yaqinligi kuzatiladi. 
1- sinfda kuzatish o’rganiladigan materialning mazmuni va ayrim so’zlarning 
ma`nosini, yozilishini tushuntirish bilan uzviy bog’lanadi. 1- sinfda 
kim?, nima?
So’rog’iga javob bo’lgan so’zlarni o’rganish jarayonida o’qituvchi va 

---

447 
o’quvchilarning 
“Nima uchun u yoki bu narsa shunday nomlangan?”
savoliga 
birgalikda javob topishi ularni bir xil asosli so’zlar o’rtasidagi munosabatni 
tushunishga tayyorlashda anchagina mos va qiziqarli usul hisoblanadi. Bu savolga 
javob topish bilan o’quvchilar 
“Nega so’zlar asosdosh hisoblanadi?”, “Bir 
so’zdan boshqa so’z qanday hosil bo’ldi?”
savollariga javob berishga 
tayyorlanadilar. 
Tilda juda ko’p so’zlar shaxs va narsaning nomi hisoblanadi. SHuning uchun 
o’quvchilar bilan nega shaxs yoki narsa shunday nomlanganini aniqlashdan asta-
sekin tildagi bir so’z bilan ikkinchi so’z o’rtasidagi bog’lanishni aniqlashga o’tish 
mumkin. Masalan, 
“Nega kishilar paxta ko’p ekilgan joyni paxtazor