O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

Ot:
1. So’z turkumi. 2. So’rog’i. 3. Birlik yoki ko’plikda ekanligi. 
Sifat:
1. So’z turkumi. 2. So’rog’i. 3. Qaysi ot bilan bog’langanligi. 
Fe’l.
1. So’z turkumi. 2. So’rog’i. 3. Bo’lishli yoki bo’lishsiz ekanligi. 

---

438 
Og’zaki tahlil namunasi:
Mevali daraxtlar gulladi. Mevali – 
sifat, qanday – 
mevali; daraxtlar 
oti bilan bog’langan: 
mevali daraxtlar; daraxtlar – 
ot, nimalar? 
– 
daraxtlar, 
ko’plikda; 
gulladi 
– fe’l, nima qildi? – gulladi, bo’lishli.
 

IV
 
sinfda o’rganilgan mavzularni hisobga olib, morfologik tahlil biroz 
to’ldiriladi va quyidagi tartibda o’tkaziladi:
Ot:
1. So’z turkumi. 2. Bosh kelishik shakli. 3. Birlik yoki ko’plikda ekanligi. 
4. Egalik qo’shimchasi, uning shaxs-soni. 5. Kelishigi6. Ot yasovchi qo`shimchasi.
Sifat: 
1. So’z turkumi. 2. So’rog’i. 3. Qaysi ot bilan
 
bog’langanligi. 4. Sifat 
yasovchi qo`shimchasi. 
Son:
1. So’z turkumi. 2. So’rog’i. 3. Qaysi ot bilan bog’langanligi.

Olmosh:
Kishilik olmoshi: 1. So’z turkumi.
 
2. So’rog’i. 3. Shaxs-soni. 
4. Kelishigi. 
Fe’l:
1. So’z turkumi. 2. So’rog’i. 3. Bo’lishli
 
yoki
bo’lishsiz ekanligi. 
4. Shaxs-soni. 5. Zamoni. 6. Fe`l yasovchi qo`shimchasi. 
“So`zlarning so`z turkumlari bo`yicha tahlil tartibi” jadvali sinfga ilib 
qo`yiladi. 
So’z turkumiga ko’ra tahlil og’zaki va yozma tarzda o’tkaziladi: uni mustaqil 
ish sifatida topshirish ham mumkin. To’liq bo’lmagan morfologik tahlildan darsning 
yangi mavzu bilan tanishtirish bosqichida ham, uni mustahkamlash bosqichida ham 
tashkil qilinadi. 
Morfologik tahlilning vazifasi hozirgi o’zbek tilida so’z qanday ma`noli 
qismlardan tuzilganini aniqlashdir. Morfologik tahlil 3- sinfdan boshlanadi. Bu 
sinfda o’quvchilarga asosdosh so’zlar, asos asosdosh so’zlarning umumiy qismi 
ekani, so’z yasovchi qo’shimchalar va gapda so`zlarni bir-biriga bog`lovchi (shakl 
yasovchi) qo’shimchalar haqida elementar ma`lumot beriladi. 
So’zning tarkibiga ko’ra tahlil quyidagicha tashkil qilinadi: 
1. So’zga so’roq berish va u nimani anglatishini izohlash. 
2. So`zning asosini aniqlash. So’zga asosdosh so’zlar tanlash. Asosdosh
so’zlarni taqqoslash va umumiy qismini (asosni) tegishlicha belgilash. 

---

439 
3. So’z yasovchi qo’shimchani aniqlash va hosil bo`lgan so`zning ma`nosini 
izohlash orqali so`z yasovchi qo`shimchaning vazifasini izohlash. 
4. Gapda so`zlarni bog`laydigan ( shakl yasovchi) qo`shimchalarni aniqlash va 
uning yangi ma`nodagi so`zni hosil qilmasligini izohlash. Gapda bir so`zni boshqa 
so’zga bog’lashini (gapni amaliy birikmalarga ajratib) asoslash. 
3- sinfda “So’zning tarkibi” mavzusi to’liq o’rganilgach, 
gulzor
tarzidagi

so’zni so’z tarkibiga ko’ra og’zaki tahlil qilish tartibi quyidagicha bo’ladi: 
1. Qaysi so’z turkumi ekanini bilaman. 
Gulzor 
so’zi 
nima?
so’rog’iga javob 
bo’ladi, narsani bildiradi, bu – ot. 
2. Asosni aniqlayman. Buning uchun asosdosh so’zlar tanlayman: 
gulzor, gulli, 
gulsiz, gulla. 
Ularni taqqoslab, umumiy qismini topaman – 
gul. 
Bu – asos. 
3. So’z yasovchi qo’shimchani aniqlayman, 
gulzor 
so’zi 
gul 
so’ziga 
–zor 
so’z 
yasovchi qo’shimchasini qo’shish
bilan yasalgan. 
4.
 
Bu so’zda so’zlarni bir-biriga bog`laydigan qo’shimcha yo’q.
So’z tarkibiga ko’ra tahlildan so’ng shunday ko’rinish hosil bo’ladi: 
gulzor. 
4- sinfda 
paxtakorga 
so’zini so’z tarkibiga ko’ra og’zaki tahlil qilish tartibi 
quyidagicha: 
1. 
Paxtakorga
– ot. 
2. Asosni aniqlayman. Buning uchun asosdosh so’zlar tanlayman: 
paxtakor, 
paxtazor.
Taqqoslayman. Umumiy qism – 
paxta. 
Bu – asos. 
3. So’z yasovchi qo’shimchani aniqlayman: 
paxtakor 
so’zi 
paxta 
so’ziga 
-kor 
so’z yasovchi qo’shimchasini qo’shish bilan yasalgan.
4. So’zlarni bir-biriga bog`laydigan (shakl yasovchi) qo’shimchalarni 
aniqlayman:
-ga 
qo`shimchasi – so’zlarni bir-biriga bog`lagan, kelishik 
qo’shimchasi. 
4- sinfda 
ishladim 
so’zini so’z tarkibiga ko’ra og’zaki tahlil tartibi: 
1. 
Ishladim 
– fe’l. 
2. Asosni aniqlayman. Asosdosh so’zlar tanlayman:
ishla, ishli, ishsiz, 
ishchan. 
Taqqoslayman. Umumiy qism – 
ish.
Ish 
– asos. 

---

440 
3. So’z yasovchi qo’shimchani aniqlayman: 
ishla 
fe’li 
ish 
so’ziga 
-la 
qo’shimchasini qo’shish bilan yasalgan. 
-la – 
fe’l yasovchi qo’shimcha. 
4. So’zlarni bir-biriga bog`lovchi (shakl yasovchi) qo’shimchani aniqlayman: 
-di 
– o’tgan zamon qo’shimchasi,
-m – 
shaxs-son qo’shimchasi, I shaxs, birlik: 
ishladim.
So’zni tarkibiga ko’ra tahlilni mustaqil ish sifatida tashkil qilish ham mumkin. 
So’zni morfologik tahlil qilish uning lug’aviy ma`nosini tushunishda, morfemalarni 
to’g’ri yozishda o’quvchilarga yordam beradigan muhim vositadir. 
Boshlang’ich sinflarda grammatik va morfemik tahlil bilan birga, so’zni 
tovush-harf tomonidan tahlil qilishdan ham foydalaniladi. Bu tahlilning vazifasi 
so’zda tovushlarning tartibini, ularning xususiyatlarini, tovushlar va harflar 
o’rtasidagi munosabatni aniqlash hisoblanadi. 
Boshlang’ich sinflarda tovush-harf tomonidan tahlil tartibi quyidagicha: 
1. So’zda nechta bo’g’in bor? 
2. So’zda nechta tovush va nechta harf bor? (Tovushlar soni harflar sonidan 
kam yoki ko’p bo’lsa, sababini aytish) 
3. Unli tovush nechta? Undosh tovush-chi? 
4. Har bir tovush so’zda qaysi harf bilan ifodalangan? 
Masalan,
 kitob 
so’zi quyidagicha tahlil qilinadi: 
1. So’zda ikki bo’g’in bor: 
ki-tób. 
2. So’zda beshta tovush, beshta harf bor.
3. So’zda ikkita unli tovush, uchta undosh tovush bor. 
4. k
 – 
undosh, jarangsiz undosh tovush, k harfi bilan ifodalangan.
i 
– 
unli tovush, 
 
i harfi bilan ifodalangan.
t
 
– undosh tovush, jarangsiz undosh tovush, yozuvda t
 
harfi bilan ifodalangan 
o
 – 
unli tovush, o
 
harfi bilan ifodalangan.
b 
–
undosh tovush, jarangli undosh tovush, b harfi bilan ifodalangan. 
So`zning tovush-harf tahlilidan so’zning yozilishini tushuntirishda ham, 
orfoepik to’g’ri talaffuzni o’rgatish maqsadida ham foydalaniladi. Masalan, 
maktab 

---

441 
so’zi oxirida 
b 
undoshi 
p 
tarzida talaffuz qilinadi, jufti bor undosh, tekshiramiz: 
maktabim – maktab, b 
harfi yoziladi.