O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

kim?, kimlar?, nima?, nimalar?
so’roqlariga javob bo’lishi, gapda ega 
vazifasida kelishi haqida o’quvchilarda ko’nikma hosil qilinadi; lug’atlarda otlar 
bosh kelishik shaklida berilishi va bosh shakl hisoblanishi, baozan egalik 
qo’shimchasi olib qo’llanishi bilan tanishtiriladi. 
O’quvchilar qaratqich va tushum kelishigini farqlashda qiynaladilar, bir 
qo’shimcha o’rniga ikkinchisini ishlatadilar. Bu kelishiklarning xususiyatlarini 
o’rganishda bunday qiyinchilikning oldini olish va o’quvchilarda kelishiklardan 
to’g’ri foydalanish ko’nikmasini hosil qilish maqsadi ko’zda tutiladi. Bu maqsadga 
erishish uchun bu ikki kelishikning ma`nosi, so’roqlari, qo’shimchasi va gapdagi 
vazifasi taqqoslanadi va suhbat asosida xulosa chiqariladi. 
Qaratqich kelishigida turlangan ot: 1) qarashlilik ma`nosini bildirib, gapda 
boshqa otga bog’lanadi, u bog’langan ot egalik qo’shimchasi bilan qo’llanadi 
(o’quvchining daftari, gulning bargi 
kabi); 2) 
kim(lar)ning?, nima(lar)ning?,
baozan 
qaerning?
so’roqlariga javob bo’ladi; 3) 
-ning 
qo’shimchasi bilan qo’llanadi; 
4) gapda ikkinchi darajali bo’lak vazifasida keladi.
Tushum kelishigida turlangan ot: 1) harakatni o’ziga olgan shaxs, narsa 
ma`nosini bildiradi, gapda doim fe’lga bog’lanadi 
(vazifani bajardim, kitobni o’qidi 
kabi); 2) 
kim(lar)ni?, nima(lar)ni? 
baozan 
qaerni?
so’roqlariga javob bo’ladi; 3) 
-ni 
qo’
shimchasi bilan qo’llanadi; 4) gapda ikkinchi darajali bo’lak vazifasini bajaradi. 
O’quvchilarning bu ikki kelishik qo’shimchasidan nutqda to’g’ri foydalanish 
va ularni to’g’ri yozish haqidagi bilimini takomillashtirish uchun gapda otning qaysi 
so’z bilan bog’langanini aniqlash, so’roqlar o’rniga gapning mazmuniga mos so’zni 
kelishik bilan turlab qo’yish,
tushirib qoldirilgan kelishik qo’shimchalaridan mosini 
qo’yib ko’chirish, tanlab ko’chirish mashqlaridan, saylanma va eslatish 
diktantlaridan ko’proq foydalaniladi. 

---

471 
Boshlangich sinflar dasturiga ko’ra, o’quvchilarni qaratqich va tushum 
kelishigida otning belgisiz qo’llanishi bilan tanishtirish tavsiya etilmaydi. 
O’quvchilar jo’nalish kelishigining xususiyatlari bilan tanishtirilgach, jo’nalish 
kelishigi qo’shimchasining yozilishi tushuntiriladi: A.oxiri jarangsiz undosh tovush 
bilan tugagan so’zlarga jo’nalish kelishigi qo’shimchasi 
-ga 
qo’shilganda talaffuzda 
-ka
eshitilishi, ammo aslicha yozilishi 
sinfga, ishga, SHavkatga 
kabi so’zlarni 
tovush-harf tomonidan tahlil qilish bilan tushuntiriladi; b) o’quvchilar 
“Mehnat 
yetkazar har tilakka” 
kabi gapni o’qib, 
tilak 
so’zining o’zgarishini kuzatadilar; 
gapdagi 
tilakka 
bog’langan so’zni topadilar va shu so’zdan otga so’roq beradilar 
(etkazar 
(nimaga?) 
tilakka); 
bu jo’nalish kelishigining so’rog’i ekanini aytadilar; 
tilakka 
so’zi so’z tarkibiga ko’ra tahlil qilinadi va 
tilak – 
asos, 
-ka 
qo’shimcha ekani 
aniqlanadi; so’ng uni tovush-harf jihatidan tahlil qilinib, asosning oxiri 
-k 
undoshi 
bilan tugagani, qo’shimcha ham 
k 
undoshi bilan boshlanishi aniqlanadi. Suhbat usuli 
bilan xulosa chiqariladi: jo’nalish kelishigi qo’shimchasi oxiri 
k 
undoshi bilan 
tugagan otlarga 
-ka 
shaklida qo’shiladi. 
“Baliq qarmoqqa ilindi” 
gapidagi 
qarmoqqa 
so’zi ustida ham yuqoridagi kabi ishlanadi. Xulosani o’qituvchi 
rahbarligida o’quvchilarning o’zlari chiqaradilar: oxiri 
q
undoshi bilan tugagan 
otlarga jo’nalish kelishigi qo’shimchasi 
-qa
shaklida qo’shiladi. 
O’quvchilar o’rin-payt kelishigining xususiyatlari bilan tanishtirilgach, 
kelishik qo’shimchasi 
-da 
ning 
-ta 
bo’lib eshitilsa ham 
-da 
shaklida yozilishi 
tushuntiriladi. Baozi o’quvchilar o’rin-payt kelishigi o’rniga jo’nalish kelishigi 
qo’shimchasini ishlatib, xatoga yo’l qo’yadilar. Bunday xatoning oldini olish uchun 
o’quvchilar bilan fe’ldan jo’nalish va o’rin-payt kelishigida qo’llangan otga so’roq 
berib, so’z birikmasini topishni ko’proq mashq qilish va kelishiklarning so’rog’i va 
ma`nosiga qarab farqlashga o’rgatiladi. Masalan, 
bordi
(qaerga?) – maktabga, 
bo’ldi
(qaerda?) – maktabda; 
oldim
(kimga?) – ukamga, 
ko’rdim
(kimda?) – ukamda. 
O’quvchilar chiqish kelishigining xususiyatlari bilan ham reja asosida 
tanishtirilib, ularga kelishik qo’shimchasining yozilishi tushuntiriladi. 
Kelishiklar haqidagi malakani shakllantirish ustida ishlashning samaraliligini 
taominlaydigan shartlar, birinchidan, maqsadga muvofiq mashq, tanlash, mashq 

---

472 
materialini asta murakkablashtirib borish bilan o’quvchilarning mustaqqlligini 
oshirish, ikkinchidan, imloni grammatik bilimni takomillashtirib borish va 
o’quvchilarning nutqini o’stirish bilan bog’lab o’rgatishdir. 
“Otlarning kelishik qo’shimchalari bilan qo’llanishi” mavzusidagi dasnlabki 
tushunchani shakllantirish darsi fragmenti namunasi: 
O`qituvchining vazifasi: 
1.Mavzuni tushuntirish uchun til materialini tanlash. 2.Mavzu ustida ishlash 
bosqichlari va ularning vazifalarini belgilab olish. 3.O’quvchilarni faollashtiradigan 
savol-topshiriqlar tizimini ishlab chiqish. 
“Otlarning kelishik qo’shimchalari bilan qo’llanishi” mavzusi quyidagi matn 
asosida yarim izlanishli muammoli metodda tushuntirish yangi mavzu ustida ishlash 
jarayonida o’quvchilarni faollashtiradi. Doskaga quyidagi matn husnixat bilan yozib 
qo’yiladi: 
Kitob insonning ma’naviy dunyosini boyitadi. Inson hayotida kitobning 
ahamiyati katta. Xalqimiz kitobni doim qadrlagan. Kitobga muqaddas buyum 
sifatida qaraganlar.CHunki kitobda ko’plab foydali narsalar bayon qilinadi. Biz 
ham kitobdan bilmaganlarimizni bilib olamiz. 
Matn asosida quyidagicha savol-javob o’tkaziladi: 
-Matnni ichingizda o’qing. Otning so’rog’i asosida matnda qatnashgan bir xil 
so’zni aniqlang. 
-SHu so’zga o’zi bog’langan so’z orqali so’roq bering. Ularni birga o’qing. 
(Birinchi aniqlagan o’quvchi doskaga, qolgan o’quvchilar daftariga yozib boradilar.) 
Doskada quyidagi birikmalar hosil bo’ladi: 
kitob boyitadi - 
kitobning ahamiyati -ning 
kitobni qadrlaganlar -ni
kitobga qaraganlar -ga 
kitobda bayon qilinadi -da 
kitobdan bilib olamiz -dan 
-
Kitob
so’zi keyingi so’zga qaysi qo’shimcha yordamida bog’langan?

---

473 
O’quvchilar ularning to’g’risiga bog’lovchi vositalarni – kelishik 
qo’shimchalarini yozib boradilar.
-Bu qo’shimchalar qanday qo’shimchalar deb yuritiladi? (3-sinfda 
o’rganganlari asosida “Gapda so’zlarni bir-biriga bog’laydigan qo’shimchalar” deb 
aytadilar) 
-Bu qo’shimchalar qaysi turkumdagi so’zga qo’shilgan? (ot) 
-Otga qo’shilgan bu qo’shimchalarni yana qanday nomlash mumkin?
O’quvchilar bu savolga javob bera olmaydilar. SHu joygacha yetib kelgach, 
o’qituvchi “Bu qo’shimchalar otlarga qo’shiladigan kelishik qo’shimchalari. Ular 
otni otga yoki boshqa so’z turkumlariga bog’laydi” tarzida “kelishik 
qo’shimchalari” atamasi va vazifasi bilan tanishtiradi, asos va qo’shimchalarni 
belgilab ko’rsatadi.
4-sinfda “Otlarning kelishik qo’shimchalari bilan qo’llanishi” mavzusi 
o’rganiladigan darsda o’quvchilar nutqiga kelishik, kelishik nomlari, so’roqlari, 
kelishik qo’shimchalarini kiritishda