O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

1) so’z ustida ishlash; 2) so’z 
birikmasi va gap ustida ishlash; 3) bog’lanishli nutq ustida ishlash.
 

---

578 
So’z, so’z birikmasi va gap ustida ishlash uchun lingvistik baza bo’lib 
leksikologiya (frazeologiya va stilistika bilan birgalikda), morfologiya, sintaksis 
xizmat qiladi; bog’lanishli nutq esa mantiqqa, adabiyotshunoslik va murakkab 
sintaktik butunlik lingvistikasiga asoslanadi. 
Ko’rsatilgan uch yo’nalish parallel olib boriladi: lug’at ishi gap uchun material 
beradi; so’z, so’z birikmasi va gap ustida ishlash bog’lanishli nutqqa tayyorlaydi. 
O’z navbatida, bog’lanishli hikoya va insho lug’atni boyitish vositasi bo’lib xizmat 
qiladi. 
O’quvchilar nutqini o’stirish o’z metodik vositalariga ega, o’zining mashq 
turlari bor. Bulardan eng muhimlari bog’lanishli nutq mashqlari hisoblanadi. 
Nutq o’stirishda izchillik to’rt shartni, yaoni mashqlarning izchilligi, istiqboli, 
xilma-xilligi, xilma-xil mashq turlarini umumiy maqsadga bo’ysundirish 
ko’nikmasini amalga oshirish bilan taominlanadi. Har bir yangi mashq oldingisi 
bilan bog’lanadi va keyingisiga o’quvchilarni tayyorlaydi, umumiy maqsadga 
bo’ysungan holda yana qandaydir yangilik qo’shadi. 
Maktabda o’quvchilar nutqini o’stirishga ona tili o’qitishning asosiy vazifasi 
deb qaraladi. Nutq o’stirish faqat ona tili va o’qish darslarininggina emas, balki 
o’quv rejasidagi barcha fanlar (tabiatshunoslik, matematika, mehnat, tasviriy sanoat, 
ashula darslari)ning, shuningdek, sinfdan tashqari o’tkaziladngan tadbirlarning ham 
vazifasidir. 
Nutq turlari 
Kishilar tildan fikr bayon qilish quroli sifatida foydalanadilar. Ular o’z 
fikrlarini ovoz bilan eshittirib bayon qilishdan oldin u haqda o’ylab oladilar. Bu 
ichki nutq
hisoblanadi. Ichki nutq eshittirilmagan va yozilmagan, «o’ylangan» 
(fikrlangan) nutqdir, bu nutq fikrlovchi kishining o’ziga qaratiladi. 
Tashqi nutq
tovushlar yordamida eshittirilib yoki grafik belgilar bilan yozilib, boshqalarga 
qaratilgan nutqdir. Ichki va tashqi nutqning fiziologik tabiati bir xil; farqi − tashqi 
nutqda nutq aozolarining harakati natijasida tovush chiqariladi yoki yozib bayon 
etiladi; ichki nutqda nutq aozolarining harakati tovushsiz yuzaga keladi. 

---

579 
Ichki nutq materialni tushunish va yodda saqlashga yordam beradi, tashqi 
nutqni o’stirishda birdan-bir zaruriy vosita hisoblanadi. O’ylash, fikr yuritish ichki 
nutq asosida bo’ladi. Ichki nutq o’quvchini tashqi nutqqa, javobgarlikni his qilib 
gapirishga o’rgatadi. Ichki nutq jarayonida o’ylash o’quvchining nutqi va 
tafakkurining o’sishida muhim vositadir. 
Maktabda 
o’quvchilarning 
tashqi 
nutqigina 
emas, 
balki 
ichki 
nutqi ham o’stiriladi. Bolalar ichda o’qishga o’rganadilar va ichki 
nutqda 
materialni 
o’zlashtiradilar, 
turli 
vazifalarni 
o’zlari 
hal qiladilar, asosiysi − o’zlarining og’zaki va yozma fikrlarini tayyorlab oladilar. 
Fikrni ifodalash usuliga ko’ra nutq