O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

«Xat-savod o’rgatish va nutq o’stirish», «O’qish va nutq o’stirish», «Grammatika, 
imlo va nutq o’stirish»
deb nomlanishining o`zi nutqqa doimiy e`tiborni talab 
etishidir. 
Nutq faoliyati uchun, shuningdek o’quvchilar nutqini o’stirish uchun bir necha 
shartga rioya qilish zarur:
1. Kishi nutqining yuzaga chiqishi uchun talab bo’lishi kerak. 
O’quvchilar nutqini o’stirishning metodik talabi o’quvchi o’z fikrini, nimanidir 
og’zaki 
yoki 
yozma 
bayon 
qilish 
xohishini 
va 
zaruriyatini 
yuzaga keltiradigan vaziyat yaratish hisoblanadi. 
2. Har qanday nutqning mazmuni, materiali bo’lishi lozim. Bu 
material qanchalik to’liq, boy, qimmatli bo’lsa, uning bayoni shunchalik mazmunli 
bo’ladi. SHunday ekan, o’quvchilar nutqini o’stirishning ikkinchi sharti nutqqa oid 

---

577 
mashqlarning materiali haqida bo’lib, o’quvchi nutqi mazmunli bo’lishi uchun 
g’amxo’rlik qilish hisoblanadi. 
3. Fikr tinglovchi tushunadigan so’z, so’z birikmalari, gap, nutq 
oborotlari 
yordamida 
ifodalansagina 
tushunarli 
bo’ladi. 
SHuning 
uchun nutqni muvaffaqiyatli o’stirishning uchinchi sharti − nutqni til vositalari bilan 
qurollantirish hisoblanadi. O’quvchilarga til namunalarini berish, ular uchun yaxshi 
nutqiy sharoit yaratish zarur. Nutqni eshitish va undan o’z tajribasida foydalanish 
natijasida bolalarda ta`lim metodikasi asoslanadigan ongli ravishda «tilni sezish» 
shakllanadi. 
Nutq o’stirishning metodik sharti nutqiy faoliyatning keng tizimini yaratish, 
yaoni, birinchidan, yaxshi nutq namunasini idrok etish, ikkinchidan, o’rgangan til 
vositalaridan foydalanib, o’z fikrini bayon etish uchun sharoit yaratish hisoblanadi. 
Bola tilni nutqiy faoliyat jarayonida o’zlashtiradi. Buning o’zi yetarli emas, 
chunki u nutqni yuzaki o’zlashtiradi. Nutqni egallashning qator aspektlari mavjud. 
Bular: 
1. Adabiy til meoyorlarini o’zlashtirish. Maktab o’quvchilarni 
adabiy tilni sodda so’zlashuv tilidan, sheva va jargondan farqlashga o’rgatadi, 
adabiy tilning badiiy, ilmiy, so’zlashuv variantlari bilan tanishtiradi. 
2. Jamiyatimizning har bir aozosi uchun zarur bo’lgan muhim 
nutq malakalarini, yaoni o’qish va yozish malakalarini o’zlashtirish. Bu bilan 
o’quvchilar yozma nutqning xususiyatlarini, uning og’zaki-so’zlashuv nutqidan 
farqini bilib oladi. 
3. O’quvchilar nutq madaniyatini takomillashtirish. Til jamiyatdagi eng muhim 
aloqa vositasidir. Tilning mana shu ijtimoiy ahamiyatidan kelib chiqib, maktabda 
o’quvchilarning nutq madaniyatiga alohida eotibor beriladi. 
Bu vazifalarni bajarish uchun o’qituvchi o’quvchilar bilan rejali ish olib borishi 
lozim. Buning uchun esa o’quvchilar nutqini o’stirish ustida ishlash tushunchasiga 
nimalar kirishini bilib olish muhimdir. 
Nutq o’stirishda uch yo’nalish aniq ajratiladi: